Miejsce-symbol. Grób Nieznanego Żołnierza . To najważniejsze miejsce pamięci narodowej w Polsce .

To najważniejsze miejsce pamięci narodowej w Polsce upamiętnia wszystkich bezimiennych bohaterów, którzy złożyli swoje życie w ofierze w walce o wolność i niepodległość ojczyzny. Wybór miejsca, w którym powstał monument – kolumnada Pałacu Saskiego – nie był przypadkowy.

Idea grobu nieznanego żołnierza narodziła się nad Sekwaną. Francja wyszła z Wielkiej Wojny lat 1914-1918 zwycięska, ale sukces ten okupiony był olbrzymią daniną krwi. Poległo ponad milion Francuzów, dalsze ponad cztery miliony odniosły w toku konfliktu rany. Wiele matek, ojców, żon, córek i synów nigdy nie dowiedziało się, gdzie spoczywają ciała ich bliskich. Wśród nich był Fryderyk Simon, francuski patriota i działacz społeczny, na polach I wojny światowej stracił trzech synów. Wyszedł on z inicjatywą upamiętnienia wszystkich bezimiennych ofiar wojny.

W drugą rocznicę podpisania rozejmu kończącego Wielką Wojnę, 11 listopada 1920 roku, szczątki żołnierzy walczących w pierwszej wojnie światowej spoczęły pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu. Tego samego dnia bliźniacza uroczystość odbyła się w Londynie. Za tym przykładem poszły inne kraje.

Zmianę nastawienia opinii publicznej wywołało dopiero wydarzenie, które miało miejsce nad ranem 2 grudnia 1924 roku. Oficerowie pełniący wówczas służbę, mogli obserwować parkującą na placu Saskim ciężarówkę, z której robotnicy wyjęli okazałą tablicę z napisem: „Nieznanemu żołnierzowi poległemu za ojczyznę”, po czym złożyli ją pod pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego.

Tematem tożsamości anonimowego darczyńcy zainteresowała się prasa. Spekulowano, że tablicę mógł ufundować Ignacy Paderewski. Dopiero po czterech latach wyszło na jaw, że fundatorem płyty było Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczpospolitej – oddolna patriotyczna organizacja, powstała na kadrach rozwiązanej straży obywatelskiej, a widząca swoją rolę w jednoczeniu stowarzyszeń sportowych, wychowawczych i samopomocowych dla dobra odrodzonej Polski.

Czyn spowodował, że sprawa nabrała rozpędu. Już 24 stycznia 1925 roku Rada Ministrów wybrała miejsce, w którym miały spocząć szczątki bezimiennego bohatera. Spośród kilku propozycji, wśród których były m.in. warszawska Cytadela, Fort Legionów i wylot Mostu Poniatowskiego, wybrano ostatecznie kolumnadę Pałacu Saskiego. Plac przed pałacem był miejscem, gdzie odbywały się najważniejsze uroczystości patriotyczne, m.in. defilady wojskowe podczas rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja i odzyskania niepodległości 11 listopada. Monument miał zaprojektować rzeźbiarz Stanisław Ostrowski.

Ekshumację przeprowadzono 29 października. Rozkopano trzy bezimienne groby, w których odnaleziono szczątki sierżanta, kaprala i ochotnika bez dystynkcji wojskowych, za to w maciejówce z orzełkiem – co oznaczało, że był to ochotnik, ponieważ żołnierze regularnej armii nosili rogatywki. O tym, które spoczną w Warszawie, również miał zadecydować los. O wybranie trumny poproszono Jadwigę Zarugiewiczową, polską Ormiankę. Jej syn, Konstanty, jeden z Orląt Lwowskich, poległ w bitwie pod Zadwórzem w walce z bolszewikami i został pochowany w bezimiennym grobie. Zarugiewiczowa wylosowała trumnę z ciałem żołnierza w maciejówce. Oględziny pozwoliły ustalić, że ów człowiek w chwili śmierci miał ok. 14 lat oraz że poległ postrzelony w głowę i nogę.

„Od samego rana tłumy publiczności odwiedzały wczoraj trumnę ze zwłokami Żołnierza Nieznanego, wystawioną przed kaplicą Obrońców Lwowa, na cmentarzu Łyczakowskim, na wysokim katafalku, przybranym w barwy narodowe oraz miasta Lwowa” donosił korespondent Kuriera Warszawskiego. Później trumnę przetransportowano na lawecie artyleryjskiej przyozdobionej w tarczę w kształcie orderu Virtutti Militari do bazyliki archikatedralnej, gdzie była wystawiona do wieczora. Wówczas odprawiono uroczystą mszę. Następnego dnia trumnę przetransportowano koleją do Warszawy. Drogę między Lwowem i stolicą nieznany żołnierz przebył w wagonie, którym wcześniej sprowadzono do Polski zwłoki Henryka Sienkiewicza.

W uroczystości, która odbyła się 2 listopada 1925 wzięły udział najwyższe władze świeckie i duchowne. Jako pierwszy hołd nieznanemu żołnierzowi złożył prezydent RP, składając przy pomniku kwiaty i zapalając wieczny znicz. Wieńce złożyli przedstawiciele dyplomatyczni Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Włoch, Belgii, Serbii, Grecji, Turcji, Łotwy, Estonii, Japonii, Finlandii i Szwecji.

Wydarzenie zgromadziło tłumy warszawiaków. Zainteresowanych uczestnictwem było tak wielu, że na plac Saski – o wiele ciaśniejszy niż dziś z uwagi na trwającą wówczas rozbiórkę soboru św. Aleksandra Newskiego – wpuszczano tylko z odpowiednim zaproszeniem. Rodacy mogli oddać hołd bezimiennemu bohaterowi po zakończeniu oficjalnych uroczystości.

„Wczoraj do późnego wieczora gromadziły się u mogiły Nieznanego Żołnierza, na placu Saskim wielkie tłumy publiczności. Zebrane rzesze ustawiły się w długie, ciągnące się kilkadziesiąt metrów szeregi, po kilka osób i stopniowo posuwały się ku mogile.