حافظه جمعی زیر ذره بین انسانشناسی/روزنامه ایران/30 مهر1394/ Nasser Fakouhi/ Collective Memory 2014

به عنوان مقدمه ای بر بحث تاریخ شکل گیری «فضا و حافظه جمعی» می توان به چنین روند و ساختاری اشاره داشت: در طول تاریخ شناخته شده ای که ما از تمدن های انسانی یعنی از شکل گیری مفهوم فضا و انباشت حافظه ای آن داریم، سه انقلاب بزرگ فناورانه ای که شاهدشان بوده ایم عبارتند از:

«انقلاب کشاورزی» در حدود ۱۰ هزار سال پیش، «انقلاب صنعتی» در حدود ۲۰۰ سال پیش و «انقلاب اطلاعاتی» (انفورماتیک) در حدود ۳۰ سال پیش.

هر یک از این انقلاب ها زندگی انسان ها را به شکل فردی و جمعی به کلی زیر و رو کردند. این دگرگونی ها را می توان به صورت زیر و باز هم در رویکردی ساختاری بیان کرد: انقلاب نخست، جماعت های پراکنده شکارچی و گردآورنده انسانی را به سوی «اسکان» می کشد؛ انسان کشاورز بتدریج در نقاطی خاص ساکن می شود و «ریشه» می دواند. هم از این رو، مفهوم «ریشه دار شدن» و یا برعکس «بی ریشه بودن» با ذهنیتی کشاورزی همراه است که کشاورزی، روستا و فضای آن را به خاطره ای جمعی از فضای «اسکان» تعبیر می کند.
اما انقلاب بعدی ریشه ها را تخریب کرده و از جایی به جای دیگر می کشاند؛ مفهوم «سفر» به مفهوم «مهاجرت» گسترش پیدا می کند: مردم فقرزده روستایی به دلیل روند گسترش سرمایه داری، روانه شهرها می شوند و اسکان از نوع دیگری را تجربه می کنند. نوعی ریشه دار شدن نیمه کاره و همیشه شکننده در شهرهای بزرگ که اصل در آنها «ناشناس بودن» و «ناشناس ماندن» است. ریشه در اینجا بیشتر از آنکه به اسکان مرتبط باشد، تعبیر «تراکم» در فضا را دارد و خاطرات شهر، لایه های پی درپی و فشرده و متراکمی هستند که «خاطره جمعی» را می سازند.
و سرانجام انقلاب سوم، به گونه ای ما را از مفهوم «سرزمینیت» جدا می کند و این بار ریشه ها و تراکم هر دو، با فرو رفتن گسترده همه مردم در مدارهای الکترونیک و ساده شدن و تقلیل روابط به روابط صفر و یک پایان می گیرند.
این سه مرحله یعنی «اسکان»، «تراکم» و «پراکنش» از روستا به شهر و از شهر به فض
ای مجازی، خود گویای گذار از موقعیتی از «ناخودآگاهی جمعی» در یک هویت متکثر جماعتی (در مرحله کشاورزی) به نوعی «خودآگاهی جمعی» بشمار می آیند.
به عبارت دیگر، در اینجا ما با هویت هایی واحد در قالب های هم جمعی و هم فردی و متناقض سر و کار داریم؛ هویت هایی که از یک سو، سوژه مدرن را دربر دارند و از سوی دیگر، به تعبیر «بندیکت آندرسون»، «جماعت خیالین» ملت را. بدین ترتیب است که نوعی وحدت هویتی در موقعیتی از تراکم شهری به وجود می آید که به خودی خود قابل دوام (مگر با هزینه های سنگینی از خشونت و تنش میان گروه های مختلف) نیست و این خشونت های گسترده شهری را ما با جنگ ها و توتالیتاریسم ها و اردوگاه های مرگ و نسل کشی ها و قتل عام های قرن بیستمی شاهدیم.
و سرانجام سومین انقلاب بار دیگر ما را به سوی یک گونه از «ناخودآگاهی» اما این بار باز هم در هویت های متکثر هدایت می کند. و شاید به نسبت قرن بیستم باید از چنین موقعیتی راضی باشیم و آن را شانسی تلقی کنیم که به دلیل امکان تحقق یافتن تکثر و در عین حال باقی ماندن فضای متراکم شهری، فرصتی به حساب بیاوریم که بتوانیم خشونت و تنش ها را کاهش دهیم زیرا می توانیم به «تفاوت هویتی» امکان وجود و تحقق یافتن بدهیم. در نهایت می بینیم که لایه های فضایی خاطرات فردی و جمعی دائماً از بدن زیستی/ عینی فردی به بدن ذهنی/ عقیدتی جمعی (بیولوژیک و ابژکتیو در برابر سوبژکتیو و ایدئولوژیک) رفت وآمد می کنند.

انسان شناسی در طول تاریخ خود شاید بیشتر از هر علمی بر موضوع «هویت»، «خاطره» و روابط آنها با یکدیگر در کالبدهای فردی و اجتماعی پرداخته است. اما این علم به مثابه علمی بین رشته ای در طول ۳۰ سال گذشته چاره ای نداشته است جز آنکه بپذیرد باید خود را باز هم به شیوه ای متناقض تر در رویکردی پیچیده تر از شناخت متکثر و چند لایه بین رشته ای قرار دهد. تحول علوم دیگر از این رو عاملی اساسی برای انسان شناسی بوده است: مطالعات عصب شناسی روانی و روان شناسی شناختی در طول سال های اخیر سهم بزرگی در دگرگونی دیدگاه های ما نسبت به آنچه عرصه خودآگاهی و ناخودآگاهی می پنداشتیم، داشته اند.
بدین ترتیب، مفهوم ناخودآگاه از امری کما بیش مبهم و مورد تردید به گونه ای که در روانکاوی فرویدی مطرح شد و استنادی بود به بخش های سرکوب و رانده شده به حاشیه های نظام روانی، به مفهومی هر چه محسوس تر و قابل مطالعه در آزمایشگاه زیستی بدل شد و نتایج به دست آمده این قابلیت را یافتند که در مطالعات شناختی خاص یا مربوط به علوم اجتماعی به کار گرفته شوند.
«ناخودآگاه» دیگر امری نبود که صرفاً در بیماران روان پریش و یا برای پشت سرگذاشتن عقده هایی که برای ورود به روابط اجتماعی باید از آنها عبور کرد، مطالعه شود. در نتیجه ما از نوعی «گفتمان روانکاوانه کلاسیک» و اولیه به سوی «روانکاوی پیچیده تری» در نزد لاکان، و همچنین به سوی رشته های علوم شناختی، کردارشناسی جانوری، انسان شناسی عواطف و حس ها و کاربردهای آنها در حوزه های گوناگون کشیده شدیم. از این رو است که از یک سو با پژوهشگران معماری نظیر «یوهانی پالاسما» و از سوی دیگر، با انسان شناسان بدن چون «داوید لوبروتون» سر و کار می یابیم که از بدن و حس های انسانی بهترین ابزارها را برای درک جهان و فضا/ زمانی را می سازند که زیست ما در آن شکل گرفته و تداوم می یابد. «ناخودآگاه» از این رو است که به امری هر چه کاربردی تر در زندگی روزمره و از جمله در روابط شهری ما تبدیل شده است.

متن کامل در وبگاه ناصر فکوهی
https://nasserfakouhi.com/%d8%ad%d8%a...