KLASİK MANTIK -3-, ÖNERME ÇEŞİTLERİ

#evokul #onlıneeğitim #mantık #felsefe
ÖNERME KAVRAMI
Önerme, en az iki veya daha fazla terimden yapılmış sözdür. Önerme, içinde en az bir yargı ve doğruluk değeri taşıyan sözdür. Tekrar tanımlayacak olursak “önerme, en az iki terimden oluşan ve doğruluk değeri taşıyan yargı cümlesidir”. Dilek, ünlem, soru ve emir cümleleri önerme değildir, çünkü dilek, emir, soru gibi sözler anlamlıdır ama bir yargı bildirmediklerinden ve bir doğruluk değeri taşımadıklarından dolayı önerme olamazlar. Yani “Umarım videolarım faydalı olur.” gibi dilek cümlesi,
“Yok artık!” gibi ünlem cümlesi, “Bu video faydalı mı?” gibi soru cümlesi, “Ders çalış.” gibi emir cümlesi önerme değildir. Bu cümleler ne bir yargı bildirir ne de doğru ya da yanlış gibi doğruluk değeri taşırlar. Aristoteles’e göre de önerme, “Bir şey hakkında bir şey kabul eden veya inkâr eden sözdür.” (Organon; Birinci Analitikler, s:3) “Kan kırmızıdır.”, “ Covid-19 ölümcül bir virüstür.”, “Herkes mutludur.” gibi ifadeler önermedir. Bu sözler yargı bildirir ve doğru ya da yanlış değeri alabilirler. Yani önerme bir yargı olduğuna göre bir önermede bir yüklenen bir de yüklenilen ve bağ vardır. “Kan kırmızıdır.” önermesinde “kan” yüklenilen, “kırmızı” yüklenen, “dır” da bağdır. Yani her önerme, özne + yüklem + bağlaç’tan oluşur. Önermeler doğruluk değeri taşır demiştik. “İnsanlar mutludur.” önermesi mutlu olmayan bir insana rastlamadığımız sürece doğru değeri taşır. “İnsanlar mutsuzdur.” önermesi de yanlış değeri taşır.
Önermeler;
1. Gerektirdiği yargı sayısı,
2. Yargının niteliği,
3. Yargının niceliği ve kipliği (tarzı)
bakımından üçe ayrılır. Eğer önerme tek bir yargıyı gerektiriyorsa buna basit önerme, yüklemli önerme veya kategorik önerme denir. Birden fazla yargıyı gerektiriyorsa bileşik önerme denir. ÖNERME ÇEŞİTLERİ
Yargının Niteliğine Göre Önermeler
Olumlu ve Olumsuz Önermeler: Bir önermede bir yüklenen, bir yüklenilen ve bir de bağ vardır demiştik. Bu bağ, iki tarafı birbirine yaklaştırır veya uzaklaştırır. Yani bu bağ, bu iki taraf arasında bir ilişki bulunduğunu veya bulunmadığını gösterir. Bir ilişki bulunduğunu gösterdiği duruma “olumlu”, bir ilişki bulunmadığını gösterdiği duruma “olumsuz” önerme denir. “Kan kırmızıdır.” önermesi olumludur, çünkü “dır” eki ile kan ve kırmızı birbirine yaklaştırılmış ikisi arasında bir bağ bulunduğu ifade edilmiştir. “Kan kırmızı değildir.” önermesi ise olumsuzdur. “değildir” bağlacı ile kan ve kırmızı terimleri birbirinden uzaklaştırılmıştır.
Yargının Sayısına Göre Önermeler
Basit (ya da Kategorik) Önermeler
Basit önermelere yüklemli önermeler veya kategorik önermeler denir. Bu tip önermelerde bağ kaldırıldığı zaman iki tarafta birer terim kalır. “Kan kırmızıdır.” önermesinde “dır” bağı kaldırıldığı zaman, “kan” ve “kırmızı” terimleri kalır. Yüklemli (kategorik) önermelerde tek yargı vardır ve özne+yüklem+bağlaç’tan oluşur. “Kan kırmızıdır” önermesinde kar özne, beyaz yüklem, “dır” da bağdır. Basit önermeler nitelik ve nicelik bakımından dörde ayrılır.
Tümel olumlu önermede eğer önermenin öznesi (konu) tümel ise, yani özne olan terim bir sınıfın tümünü içine alıyorsa, ona tümel önerme denir. Her P (özne),R’dir (yüklem). “Bütün hayvanlar masumdur.”, “Bütün çocuklar sevimlidir.” birer tümel olumlu önerme örneğidir.
Tümel olumsuzu da “Hiçbir insan ölümlü değildir.” dir.
Tikel olumlu önerme ise özne olan terimin bir sınıfın bir kısmını içine almasıdır. “Bazı politikacılar yalancıdır.” önermesi gibi. Tikel olumsuz önermede “Bazı politikacılar yalancı değildir.” dir.
Tekil önerme ise öznenin tek bir bireyi göstermesidir. “Mustafa öğrencidir.”, “Yasemin güzeldir.” birer tekil olumlu önerme örneğidir. Tekil olumsuzu da “Mustafa öğrenci değildir.”, “Yasemin güzel değildir.” gibi önermelerdir.
Eğer özne nicelik belirtmiyorsa böyle önermelere belirsiz önermeler denir. “Cahil kötüdür.”, “Kedi yaramazdır.” gibi önermeler belirsiz önermelerdir.
Bir de karmaşık önermelerden bahsedebiliriz. Özne ve yüklemi tek tek terimlerden oluşan basit önermelerde bazen özne ve yükleme açıklayıcı fikirler eklenir. Bu tür önermeler karmaşık önermelerdir. “Sahibi tarafından çok sevilen kedi, oyuncudur.” “Kedi oyuncudur.” önermesi “Sahibi tarafından çok sevilen” ifadesi ile bir nitelik kazanmıştır. Bu gibi nitelik kazandırıcı sözlere yardımcı cümle denir. “Ablası tarafından çok kızdırılan Hande, aksi bir bebektir”, “Babası tarafından çok şımartılan Bilge, çok zekidir.” önermeleri de birer karmaşık önerme örneğidir.
Her bir önerme türüne bir örnek vererek gösterecek olursak:
Tümel olumlu: Bütün kediler sevimlidir.
Tümel olumsuz: Hiçbir kedi sevimli değildir.
Tikel olumlu: Bazı kediler sevimlidir.
Tikel olumsuz: Bazı kediler sevimli değildir.
Tekil olumlu: Sinop mutlu şehirdir.
Tekil olumsuz: Sinop mutlu şehir değildir.
Bileşik Önermeler
Birden fazla yargıyı gerektiren önermeye bileşik önerme denir. İki ya da daha fazla önerme “ve”, “veya”, “ise” “ancak ve ancak” gibi eklemlerle birbirine bağlanır.
Bileşik önermelerde bil