عمادالدین باقی: بحران جانشینی بعد از آیت‌الله خامنه‌ای

گفت‌وگو با فعال حقوق بشر در دومین ویژه برنامه دیدارنیوز (قسمت اول)
عمادالدین باقی: آیت‌الله منتظری، جمودی بر مسائل نداشت/ چیزی به نام حکومت دینی نداریم/ کسی را در سطح آیت‌الله خامنه‌ای سال ۶۸ برای جانشینی ندارند/ از آزادی به دین می‌رسیم

عمادالدین باقی دین‌پژوه و فعال حقوق بشر در دومین ویژه برنامه دیدارنیوز، درباره تاریخ نظریه ولایت فقیه، نقش آیت‌الله العظمی منتظری در استقرار آن و سیر تکاملی حوزه فکری مرحوم منتظری توضیح داد.

دیدارنیوز ـ اسفندیار عبداللهی: در قسمت اول گفت‌وگو با عمادالدین باقی که روز شنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۲ منتشر شد، درباره مسائل جاری و مبتلابه جامعه گفت‌وگو کردیم. آنچه می‌خوانید و در ویدیو می‌بینید و می‌شنوید، مباحثی است درباره نظریه ولایت فقیه، سیر تکاملی و فکری آیت‌الله منتظری و نسبت ایشان با نسخه تئوریک ولایت فقیه و ولایت فقیهی که امروز بالاترین رکن نظام حکمرانی ایران است، که در گفت‌وگوی من اسفندیار عبداللهی، تهیه کننده و مجری برنامه با عمادالدین باقی، دین پژوه و فعال حقوق بشر مطرح شد.

ولایت فقیه یا ولایت مطلقه فقیه، نظریه‌ای در فقه شیعه دوازده امامی است که نظام سیاسی و جانشینی پیامبر اسلام در زمان غیبت امام معصوم را بیان می‌کند. نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس این نظریه تأسیس شده‌است. مقدمه، اصل پنجم و فصل هشتم شامل اصول یکصد و هفتم تا یکصد و دوازدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به موضوع رهبری و ولایت فقیه اختصاص یافته است.

ولایت محدود فقیه توسط مراجع به معنی حق قضاوت، صدور فتوا در مسائل شرعی، اخذ وجوهات شرعی و رسیدگی به امور حسبیه از دیرباز در فقه امامیه مطرح بوده‌است. اما نظریهٔ ولایت فقیه که توسط آیت‌الله العظمی خمینی مطرح شد، اساس حکمرانی و سیاست در دورهٔ غیبت را تشکیل می‌دهد.

نظریه ولایت مطلقه فقیه حکم، ولی فقیه را بالاتر از قوانین عرف و شرع قرار می‌داند. امام در نامه مورخ ۱۶ دی‌ماه ۱۳۶۶ به رئیس‌جمهور وقت (آیت‌الله خامنه‌ای) آنرا بدین شرح تعریف کرد: «.. حکومت، که شعبه‌ای از ولایت مطلقهٔ رسول‌الله (ص) است، یکی از احکام اولیهٔ اسلام است و مقدم بر تمام احکام فرعیه، حتی نماز و روزه و حج است…».

در تابستان ۱۳۶۸ پس از بازنگری در قانون اساسی "ولایت مطلقه فقیه" جانشین ولایت فقیه گردید و اختیارات، ولی فقیه بیشتر شد. نظریه پردازانی، چون امام (ره) و آیت‌الله منتظری، ولایت فقیه را به معنای حکومت برای اداره کشور و اجرای قوانین شرع می‌داند. هم امام‌خمینی و هم آقای منتظری برای اثبات ولایت فقیه، ادله عقلی و نقلی ارائه کرده‌اند. آن‌ها بر این رای بودند که احکام اسلامی همیشگی است؛ بنابراین نیاز به حکومت هم، نیازی همیشگی است و محدود به زمان حضور پیامبر (ص) و امام (ع) نیست.

اینکه هر یک از این دو فقیه و مرجع عالم تشیع چه نقش و تاثیری در ایجاد و استقرار این نظریه داشتند، به فراوانی در سالیان گذشته گفته و شنیده شده است.

در این قسمت با این نیت که سیر توسعه و تکامل گفتمان نظری آیت‌الله منتظری را مورد بررسی قرار دهیم، با عمادالدین باقی به گفت‌وگو نشستیم. البته باقی در باره تغییرات و تحولات فکری خود نیز سخن گفت.

وی در بخش آغازین این بحث در رابطه با خودش گفت: «در دوران جوانی نگاه تقلیدی و عاطفی به مسائل داشتیم و هر چه سلوک تحقیقی و پژوهشی پیشه کردیم، مسائل را معرفتی‌تر می‌دیدیم. به همین دلیل تغییراتی هم طبیعتا به وجود آمد. در دهه ۶۰، گفته رهبر انقلاب برای ما حجت بود، ما طفیلی رهبر بودیم و وظیفه ما جاری کردن دستورات رهبری بود».

یک اعدام به ناحق در سال ۶۴، من را متحول کرد

باقی در بیان عوامل و دلایل تحول و تغییر در اندیشه خود اظهار کرد: «جنگ و برکناری آیت‌الله منتظری شوک‌هایی بودند که ما را به تامل و تفکر بیشتر واداشت. یک اعدام در سال ۶۴ بسیار بر من تاثیر گذاشت، اعدامی که به ناحق بود و خودم پیگیر آن پرونده بودم. یکی از داستان‌های کتاب خودم به نام «جان»، بیان همین واقعه است. این اعدام بسیار من را تکان داد؛ لذا در چهار دهه اخیر مجموعه‌ای از رویداد‌ها و اتفاقات در خلق عمادالدین ۱۴۰۲ نقش داشته‌اند».

این فعال حقوق بشر درباره شناخت خود از تحولات و تغییر در جهان‌بینی خود گفت: «این تغییرات و تحولات، دین را از زندگی من حذف نکرد بلکه زاویه نگاه من به مسائل تغییر کرد و از یک حالت تقلیدی به حالتی تحقیقی رسیدم و در بیان و عمل مستقل شدم. تا قبل از تامل و تحول، تصور ما این بود که از دین به آزادی می‌رسیم، اما بعد به این نتیجه رسیدم که ما از آزادی به دین می‌رسیم».

وی درباره تحولات و تغییرات نظری آیت‌الله العظمی منتظری گفت: «پاسخ به این پرسش مباحث زیادی می‌طلبد و اتفاقات و عوامل زیادی در خلق منتظری بعدی نقش داشتند. برخی به عنوان یک اتهام، منتظری را بانی وضع موجود و مبدع و آفریننده نظریه ولایت فقیه می‌دانند. بخشی از کتاب "فلسفه سیاسی-اجتماعی آیت‌الله منتظری" درباره سیر تحول فکری ایشان در خصوص نظریه ولایت فقیه است؛ که قبل از انقلاب چگونه می‌اندیشید و بعد‌ها چه دگردیسی‌هایی رخ داد، بیان کرد: «کتاب دیگرم "فقیه انسان‌گرا" است که به زودی منتشر می‌شود. این کتاب بیشتر درباره آرا، اندیشه‌ها و اجتهادات ایشان است. خلاصه اینکه اقای منتظری جمودی روی نظراتش نداشت. شما اگر در بحث، آرا و استدلال محکمی داشتید، یا خودش در تحقیق به نظر جدیدی می‌رسید، شهامت تجدید و تغییر نظر داشت»...


⭐️ Timestamps ⭐️
00:00 | مقدمه و معرفی
01:00 | نگاه عمادالدین باقی به فقه سیاسی شیعه در گذر زمان
05:58 | آیت الله منتظری و نظریه ولایت فقیه
17:28 | حقوق بشر اسلامی
20:19 | تجربه زندان جمهوری اسلامی و پهلوی
30:48 | نهج البلاغه، قرآن و حکومت دینی
38:40 | رای مردم به جمهوری اسلامی
45:40 | جانشینی
48:17 | معرفی آیت الله خامنه‌ای