အိမ်မှာနေရင်း ဝိပဿနာအခြေခံ တရားအားထုတ်နည်း အကျဉ်း

အာယတနတရား ၁၂ ပါး နှင့် ဓာတ် ၁၈ ပါး အကြောင်း
-------------------------------------------------------------------------

၁။ အာယတန ၁၂ ပါး (The Twelve Sense Bases / Āyatana)

အာယတနဆိုသည်မှာ ဝိညာဉ် (စိတ်) နှင့် ပြင်ပအရာဝတ္ထုတို ဆုံတွေ့ရာ၊ ပေါ်ပေါက်ရာ ဌာနဖြစ်သည်။ ယင်းသည် တစ်နည်းအားဖြင့် ခန္ဓာငါးပါး၏ ဖြစ်ပေါ်လာပုံ ဖြစ်စဉ်ကို ရှင်းပြချက်ဖြစ်ကာ ဆင်းရဲခြင်း (ဒုက္ခ) ၏ အရင်းအမြစ်ကို သိရှိစေရန် ဟောကြားထားသော တရားတစ်ရပ်လည်းဖြစ်သည်။

အာယတန ၁၂ ပါးကို အစုနှစ်စုခွဲထားသည် -

A. အဇ္ဈတ္တိကအာယတန ၆ ပါး (The Six Internal Sense Bases) ဤသည်အတွင်းမှ အာရုံခံယူသည့် တံခါးခြောက်ခုဖြစ်သည်။

1. စက္ခုအာယတန (Cakkhu-āyatana) - The Eye Base (အမြင်အာရုံခံယူသည့် မျက်စိ)
2. သောတအာယတန (Sota-āyatana) - The Ear Base (အသံအာရုံခံယူသည့် နား)
3. ဃာနအာယတန (Ghāna-āyatana) - The Nose Base (အနံ့အာရုံခံယူသည့် နှာခေါင်း)
4. ဇိဝှါအာယတန (Jivhā-āyatana) - The Tongue Base (အရသာအာရုံခံယူသည့် လျှာ)
5. ကာယအာယတန (Kāya-āyatana) - The Body Base (အတွေ့အာရုံခံယူသည့် ကိုယ်)
6. မနောအာယတန (Mano-āyatana) - The Mind Base (ဓမ္မာရုံ (စိတ်ကူးစသည့်) အာရုံခံယူသည့် စိတ်)

B. ဗဟိဒ္ဓအာယတန ၆ ပါး (The Six External Sense Bases) ဤသည်ပြင်ပမှ အာရုံခြောက်ပါးဖြစ်သည်။

1. ရူပါယတန (Rūpa-āyatana) - The Form Base (မျက်စိဖြင့် မြင်ရသော ရူပါရုံ)
2. သဒ္ဒါယတန (Sadda-āyatana) - The Sound Base (နားဖြင့် ကြားရသော သဒ္ဒါရုံ)
3. ဂန္ဓာယတန (Gandha-āyatana) - The Smell Base (နှာခေါင်းဖြင့် ရရှိသော ဂန္ဓာရုံ)
4. ရသာယတန (Rasa-āyatana) - The Taste Base (လျှာဖြင့် သိရှိသော ရသာရုံ)
5. ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတန (Phoṭṭhabba-āyatana) - The Tangible Object Base (ကိုယ်ဖြင့် ထိခိုက်သိရှိရသော ဖောဋ္ဌဗ္ဗာရုံ)
6. ဓမ္မာယတန (Dhamma-āyatana) - The Mental Phenomenon Base (စိတ်ဖြင့် သိရှိရသော စိတ်ကူး၊ အတွေးအခေါ်၊ သဘောတရားစသည့် ဓမ္မာရုံ)

ဖြစ်စဉ်: အဇ္ဈတ္တိကအာယတန (ဥပမာ - မျက်စိ) နှင့် ဗဟိဒ္ဓအာယတန (ဥပမာ - ပန်းတစ်ပွင့်) တို ထိတွေ့ဆုံဆည်းသည့်အခါ ဖဿ (Contact) ဖြစ်ပေါ်လာသည်။ ထိုမှတစ်ဆင့် ဝေဒနာ (Feeling), သညာ (Perception), သင်္ခါရ (Mental Formations) စသော ခန္ဓာတို ဖြစ်ပေါ်လာကာ ဆင်းရဲခြင်း၊ ချမ်းသာခြင်း စသည့် အတွေ့အကြုံများ ခံစားရသည်။

---

၂။ ဓာတ် ၁၈ ပါး (The Eighteen Elements / Dhātu)

ဓာတ် ၁၈ ပါးသည် အာယတန ၁၂ ပါးကို ပိုမိုတိကျစွာ ခွဲခြမ်းစိတ်ဖြာထားခြင်းဖြစ်ပြီး၊ သတ္တဝါတစ်ဦး၏ စိတ်၊ ကိုယ်နှင့် ပတ်ဝန်းကျင်ကမ္ဘာ အပြန်အလှန်ဆက်ဆံမှု ဖြစ်စဉ်တစ်ခုလုံးကို အစိတ်အပိုင်း ၁၈ ခုခွဲ၍ သိမြင်နိုင်စေရန် ရည်ရွယ်သည်။

ဓာတ် ၁၈ ပါးမှာ -

1. စက္ခုဓာတ် (Cakkhu-dhātu) - The Eye Element (မျက်စိ၏ အစိတ်အပိုင်း)
2. သောတဓာတ် (Sota-dhātu) - The Ear Element (နား၏ အစိတ်အပိုင်း)
3. ဃာနဓာတ် (Ghāna-dhātu) - The Nose Element (နှာခေါင်း၏ အစိတ်အပိုင်း)
4. ဇိဝှါဓာတ် (Jivhā-dhātu) - The Tongue Element (လျှာ၏ အစိတ်အပိုင်း)
5. ကာယဓာတ် (Kāya-dhātu) - The Body Element (ကိုယ်၏ အစိတ်အပိုင်း)
6. မနောဓာတ် (Mano-dhātu) - The Mind Element (စိတ်၏ အစိတ်အပိုင်း - အာရုံကို စတင်သိသည့် အခြေခံစိတ်)
7. ရူပဓာတ် (Rūpa-dhātu) - The Form Element (မြင်အာရုံ)
8. သဒ္ဒဓာတ် (Sadda-dhātu) - The Sound Element (အသံအာရုံ)
9. ဂန္ဓဓာတ် (Gandha-dhātu) - The Smell Element (အနံ့အာရုံ)
10. ရသဓာတ် (Rasa-dhātu) - The Taste Element (�ရသာအာရုံ)
11. ဖောဋ္ဌဗ္ဗဓာတ် (Phoṭṭhabba-dhātu) - The Tangible Object Element (အတွေ့အာရုံ)
12. ဓမ္မဓာတ် (Dhamma-dhātu) - The Mental Object Element (စိတ်ဖြင့်သိရသော အာရုံ)
13. စက္ခုဝိညာဏ်ဓာတ် (Cakkhu-viññāṇa-dhātu) - The Eye-Consciousness Element (မျက်စိအမြင်စိတ်)
14. သောတဝိညာဏ်ဓာတ် (Sota-viññāṇa-dhātu) - The Ear-Consciousness Element (နားအကြားစိတ်)
15. ဃာနဝိညာဏ်ဓာတ် (Ghāna-viññāṇa-dhātu) - The Nose-Consciousness Element (နှာခေါင်းအနံ့စိတ်)
16. ဇိဝှါဝိညာဏ်ဓာတ် (Jivhā-viññāṇa-dhātu) - The Tongue-Consciousness Element (လျှာအရသာစိတ်)
17. ကာယဝိညာဏ်ဓာတ် (Kāya-viññāṇa-dhātu) - The Body-Consciousness Element (ကိုယ်အတွေ့စိတ်)
18. မနောဝိညာဏ်ဓာတ် (Mano-viññāṇa-dhātu) - The Mind-Consciousness Element (စိတ်ဖြင့်သိသည့်စိတ်)

ရှင်းလင်းချက်: ဓာတ် ၁၈ ပါးသည် အာယတန ၁၂ ပါးကို ဝိညာဏ် ၆ ပါး (Consciousness) ထည့်ပေါင်းထားခြင်းဖြစ်သည်။

· အာယတန ၆ ပါး + အာရုံ ၆ ပါး + ဝိညာဏ် ၆ ပါး = ဓာတ် ၁၈ ပါး

ဥပမာ - "ပန်းနီတစ်ပွင့်ကို ကြည့်နေသည်" ဆိုသော ဖြစ်စဉ်ကို ခွဲကြည့်လျှင် -

· စက္ခုဓာတ် (မျက်စိ) + ရူပဓာတ် (ပန်း၏အဆင်း/ပုံသဏ္ဌာန်) ဆုံသည့်အခါ
· စက္ခုဝိညာဏ်ဓာတ် (မြင်သိစိတ်) ဖြစ်ပေါ်လာသည်။ ထိုသိုသိမှုဖြစ်စဉ် တစ်ခုလုံးကို ဓာတ် ၁၈ ပါးဖြင့် စနစ်တကျ ခွဲခြမ်းလေ့လာနိုင်သည်။