Əhalinin məşğuliyyəti və həyat tərzi. Azərb. Tarixi 7. 9

IX cu əsrin sonlarında Ərəb xilafətinin zəyifləməsi ilə Azərbaycan torpağlarında Müstəqil dövlətlər yaranmışdı, müstəqil feodal dövlətlərinin yaranması illərdir əsarət altında olan xalqımızın həyat şərayitinin yaxşılaşmasına və təsarüfat sahəsinin dirçəlməsinə səbəb olmuşdu
Bu dövrdə Əhali, əsasən əkinçilik və maldarlıqla məşğul olurdu. Kotanla şumlanan torpaqlarda taxıl və digər dənli bitkilər yetişdirilirdi. Dağlıq və dağətəyi ərazilərdə maldarlıq əsas məşğuliyət növü idi
Böyük əraziləri əhatə edən meyvə bağları əkinçilik və maldarlıqdan sonra əhalinin ikinci əsas məşğuliyəti sayılırdı..
Bundan başqa ölkəmizdə ipəkçilik də inkişaf edirdi. Şəkidə, Şirvanda, Bərdə ətrafında, habelə ölkənin digər ərazilərində ipəkqurdu yetişdirmək məqsədilə tut ağacı bağları salınmışdı
Balıqçılıq əhalinin qədim peşələrindən biri idi. İbn Havqəl yazır ki, Kür və Araz çaylarından tutulan balıq Ərdəbil, Rey şəhərlərinə və İraqa göndərilirdi. İxrac olunan məhsullar sırasında balın və mumun olması isə arıçılığın ölkə həyatında mühüm rol oynadığını göstərir.
            Təbii sərvətlərilə zəngin ölkəmizdə ticarət üçün geniş imkanlar vardı. Dağlarda qızıl, gümüş, qurğuşun kimi qiymətli metallar çıxarılırdı. Təbriz, Naxçıvan və Bakıda duz istehsal olunurdu. Bakıda həm də neft quyuları vardı.
  Bəzz qalası ətrafından çıxarılan qırmızı kvas parçaların boyanmasında istifadə olunurdu. Hətta bu boya İraq və Yəmənə də göndərilirdi. Toxucuların qırmız böcəyindən hazırladıqları «qırmız» adlanan boya isə ərəb tarixçisi əl-İs-təxrinin yazdığına görə, Bərdədən Hindistana və başqa yerlərə ixrac edilirdi.
   
  IX—XI əsr şəhərlərinə səyahət.

Karvan yolları üstündə yerləşən, müdafiə üçün əlverişli təbii-coğrafi şəraitə malik olan şəhərlər görünüşcə bir-birinə çox bənzəyirdi. İkiqatlı qala divarları ilə qorunan şəhərlərin ətrafı həm də enli və dərin xəndəklərlə əhatə olunurdu. Daş və kərpicdən tikilən qala divarlarına bir neçə yerdən möhkəm qapılar qoyulurdu. Şəhər iki hissədən içəri və bayır şəhərdən ibarət olurdu. Evlər və təsərrüfat binaları içəri şəhərdə, əkin-biçin yerləri isə qala divarının bayır hissəsində yerləşirdi. Şəhərlərin ən gur yeri, bir qayda olaraq, Cümə məscidi yaxınlığında yerləşən bazar meydanı idi. O dövrdə Bərdə, Şabran, Təbriz, Ərdəbil, Dərbənd, Tiflis böyük şəhərlər sayılırdı. İbn Havqəl Bərdəni Azərbaycanın «başlıca şəhəri» adlandıraraq Bağdadla eyniləşdirmiş, şəhərin bazarından bəhs etmişdir
           
            Qala divarları ilə əhatə olunan Dərbənd dövrün ən böyük liman şəhəri idi. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə, çox səliqəli olan bu şəhərdə, hətta kanalizasiya sistemi də yaradılmışdı

Bakı Dərbənddən sonra ikinci liman şəhəri idi. Mənbələrdə qeyd edilir ki, Abşeronun neft «bulaqları» Bakını qonşu ölkələrdə də məşhurlaşdırırdı.
           
            Arranın ən böyük şəhərlərindən biri sayılan Tiflis «suyu odsuz qızdırılan» müalicə hamamları ilə məşhur idi. Qala divarları ilə əhatə olunan Tiflis, həm də ticarət mərkəzi kimi tanınırdı
TORPAQ BÖLGÜSÜ
XI əsrlərdə torpaq üzərində mülkiyyətin bir neçə forması mövcud idi. Dövlətə məxsus torpaqlar divan torpaqları adlanırdı. Ən geniş yayılan torpaq mülkiyyəti mülk torpaqları idi. Bu torpaqlar irsi keçirdi. Mülk sahibləri malik və ya mülkədar adlanırdı. Mülk sahiblərinin öz torpağını satmaq və bağışlamaq hüququ vardı. Ərəblərdən qalma şərti torpaq mülkiyyəti iqta idi. İqta dövlətə xidmət müqabilində verilirdi. Dini idarələrə, məscidlərə məxsus torpaqlar vəqf adlanırdı. Vəqf torpaqlarında yaşayan əhali vergini dini idarələrə ödəyirdi.
           
            Cəmiyyətdə əsas aparıcı qüvvə olan kəndlilər isə iki hissəyə — uluclara və azad kəndlilərə bölünürdü. Feodallardan asılı vəziyyətdə olan kəndlilər uluclar adlanırdı. İstər azad kəndlilər, istərsə də uluclar dövlətə vergi ödəməyə borclu idilər.

Əsas gəlir mənbəyi — vergi.
Torpaqdan istifadə müqabilində alınan vergi üşr yəni onda bir vergisi idi.. Torpaqdan becərilən məhsulun on da biri dövlətə vergi olaraq verilirdi, Dini vergi növləri zəkat və xüms idi. Müsəlman olmayan əhali isə can vergisi — cizyə ödəməli idi. Müstəqil dövlətlərin yaranması əhalinin vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmışdı. Salari hökmdarı Mərzban ibn Məhəmməd vergi sistemini nizama salmaq üçün xüsusi qanunnamə hazırlatmışdı. Vergilərin toplanması və özbaşınalığın aradan qaldırılması ölkədə vəziyyəti bir müddət yaxşılaşdırdı. Lakin vahid dövlətin olmaması, feodal hərc-mərcliyi, həmçinin bir-birini əvəz edən dövlətlərin arasındakı mübarizə əhaliyə ciddi ziyan vururdu