Anadolunun Kayıp Halkı Luviler Bin Yıllık İmparatorluk Luwilerin Gizemli Yükselişi ve Çöküşü

Luviler, Anadolu'da yaşamış, kendilerine özgü Luvi dilini konuşan kadim bir halktır. Hint-Avrupa dil ailesine mensup olan bu dil, Luwilerin kimliğinin belirlenmesinde birincil rol oynamıştır.  

Tunç Çağı boyunca Hitit İmparatorluğu'nun nüfusunun bir parçası olmuşlar ve hatta Hitit Yeni Krallığı döneminde Luvi dili, Hititçenin yerini alarak imparatorluğun baskın dili haline gelmiştir. Ancak, Luwilerin birleşik bir kültürel veya siyasi grup oluşturup oluşturmadığı tam olarak net değildir.  

Luwiler, Anadolu'nun batı ve güney bölgeleriyle ilişkilendirilmekle birlikte, varlıkları Hitit devletinin çöküşünden sonra Güney Anadolu ve hatta Suriye'ye kadar yayılmıştır. MÖ 1180 civarında Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasının ardından, Kuzey Suriye ve güneybatı Anadolu'da Tabal, Quwê, Gurgum, Melid, Kummuh, Karkamış gibi birçok küçük Luvi konuşan Neo-Hitit devleti ortaya çıkmıştır.  

Kendilerine özgü hiyeroglif yazıları (Luvi Hiyeroglifleri) vardı ve bu yazı, 1000 yıldan fazla bir süre boyunca sürekli olarak kullanılmıştır. Luwiler, merkezi bir krallık kurmamış, bunun yerine bağımsız şehir devletleri ve bölgesel dominyonlardan oluşan bir ağ şeklinde örgütlenmişlerdir. Bu merkezi olmayan yapı, onların değişen güç dinamiklerine karşı uyarlanabilir ve dirençli olmalarını sağlamıştır.  

Luwilerin kültürel ve entelektüel mirası, sonraki Anadolu kültürlerini (Frigler, Lidyalılar, Likyalılar gibi) ve hatta erken dönem Yunan düşünürlerini etkilemiştir.
Anadolu'da yaşamış Luvi kökenli veya Luvi kültüründen önemli ölçüde etkilenmiş halklar ve onların yaşadığı bölgeler, arkeolojik ve dilbilimsel verilere dayanarak şu şekilde özetlenebilir:

Doğrudan Luvi Kökenli Halklar ve Bölgeleri:

Luviler: Kendileri, Anadolu'nun batı ve güney bölgelerinde yaşamışlardır. Konya Ovası, Luvilerin olası ilk yerleşim alanı olarak kabul edilmektedir. Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra varlıkları Güney Anadolu ve hatta Suriye'ye kadar yayılmıştır.  
Kizzuwatna Krallığı: Antik Kilikya'nın Hitit ve Luvi adı olan Kizzuwatna, kendine özgü bir Luvi lehçesine sahipti ve MÖ 16. yüzyılda Hititler tarafından fethedilmiştir.  
Neo-Hitit Devletleri: MÖ 1180 civarında Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra, Kuzey Suriye ve güneybatı Anadolu'da birçok küçük beylik ortaya çıkmıştır. Bu krallıkların prensleri ve tüccarları, MÖ 8. yüzyıla kadar Hiyeroglif Luvi dilini kullanmışlardır. Bu devletlerden bazıları şunlardır:  
Tabal: Güney-orta Anadolu.  
Quwê: Kilikya.  
Gurgum: Kuzey Suriye (Maraş bölgesi).  
Melid: Fırat üzerindeki Malatya bölgesi.  
Kummuh: Fırat üzerindeki Adıyaman bölgesi.  
Karkamış: Fırat Nehri üzerinde, Kuzey Suriye'de önemli bir merkez.  
Masuwara: Fırat üzerinde.  
Unqi-Pattin: Asi Nehri üzerinde.  
Hamath: Asi Nehri üzerinde.  
Luvi Kültüründen Etkilenen veya Miras Alan Halklar ve Bölgeleri:

Lidyalılar: Lidya adı Luwiya'dan türemiş olsa da, Lidya dilinin Luvi'nin doğrudan bir torunu olmadığı belirtilmektedir. Ancak Luvi kültürü, Lidyalılar gibi sonraki Anadolu güçlerinin hızlı yükselişi için önemli bir alt tabaka sağlamıştır. Lidyalılar, Batı Anadolu'da, özellikle Hermos ve Küçük Menderes vadilerinde yaşamışlardır.  
Likyalılar: Likya dili, Luvi lehçesi olarak kabul edilmektedir. Likyalılar, Luvi sanatsal uygulamalarını (kaya kabartmaları gibi) benimsemişlerdir. Likya, Güneybatı Anadolu'da yer almaktadır.  
Karyalılar: Karya dili de Luvi lehçesi olarak kabul edilmektedir. Karyalılar, Batı Anadolu'nun güneybatı kıyılarında yaşamışlardır.  
Frigler: Luvi kültürü, Frigler gibi sonraki Anadolu güçlerinin yükselişi için önemli bir alt tabaka sağlamış, Batı Frig kültürünün birçok özelliği Geç Tunç Çağı Batı Anadolu kültüründen miras alınmıştır. Frigler, özellikle Orta Anadolu'da, modern Eskişehir ve Ankara civarında yaşamışlardır.  
İyonlar ve Luviler arasında doğrudan bir köken ilişkisi olduğuna dair kesin arkeolojik veya dilbilimsel kanıtlar bulunmamaktadır. Ancak Batı Anadolu'dan gelen erken dönem Yunan düşünürleri (İyonyalı filozoflar dahil), Luvi geçmişine derinden kök salmış bir kültürel mirasla yakın temas halindeydiler. Pisidyalılar hakkında ise araştırma notlarında Luvi kökenli olduklarına dair spesifik bir bilgi bulunmamaktadır.
medeniyet Anadolu'dan doğar" ifadesi, arkeolojik ve tarihsel verilere dayanarak geniş çapta kabul gören bir görüştür. Özellikle arkeolog Prof. Dr. Fahri Işık da bu iddiayı destekleyen önemli isimlerden biridir.  
https://en.wikipedia.org/wiki/Luwians  
https://luwianstudies.org/media/publi...  
https://en.wikipedia.org/wiki/Luwian_...  
https://luwianstudies.org/culture/lan...  
https://www.ebsco.com/research-starte...  
https://luwianstudies.org/  
(https://brill.com/downloadpdf/book/ed...)  
https://luwianstudies.org/culture/who...  
https://www.britannica.com/topic/Luwian