فینگەر و زیانەکانی

🔴"فینگەر" (پەتاتەی سوورکراوە)، پێکهاتەکانی، و هۆکاری زیانە قووڵەکانی بۆ تەندروستی مرۆڤ.
♦️"فینگەر" (Finger)، کە لە زمانی ئینگلیزیدا پێی دەوترێت (French Fries)، بریتییە لە پەتاتەی قاشکراو بە شێوەی درێژکۆلە (وەک پەنجە) کە لەناو ڕۆنێکی زۆردا سوور دەکرێتەوە.
________________________________________

🟥پێشەکی: جادوو و ژەهری فینگەر

"فینگەر" یان پەتاتەی سوورکراوە (French Fries)، یەکێکە لەو خواردنانەی کە لە سەرانسەری جیهاندا بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر بەناوبانگە. لە گرانترین چێشتخانەکانەوە تا دەگاتە سەر عەرەبانەیەکی سەر شەقام، ئەم خواردنە ئامادەیە. تامە خۆشەکەی، قرپەی دەرەوەی و نەرمیی ناوەوەی، لەگەڵ ئەو خوێیەی پێوەی دەکرێت، تێکەڵەیەکی وا دروست دەکات کە مێشک ناتوانێت بەرگری بکات. بەڵام لە پشت ئەم تامە بەهێزەوە، کۆمەڵێک مەترسیی تەندروستیی گەورە خۆیان حەشارداوە کە زانست بە وردی سەلماندوونی. لێرەدا بە شێوەیەکی قووڵ شیکاری بۆ دەکەین.
________________________________________

🟩بەشی یەکەم: شیکردنەوەی وردی پێکهاتەی فینگەر
بۆ تێگەیشتن لە زیانەکان، سەرەتا دەبێت بزانین فینگەر لە بنەڕەتدا لە چی پێکدێت و چۆن ئەو پێکهاتانە دەگۆڕدرێن بۆ شتێکی زیانبەخش.

🟣1-پەتاتە: قارەمانە گۆڕاوەکە

🔷️• لە دۆخی سروشتیدا: پەتاتە بەشێوەی کوڵاو یان برژاو (بەبێ ڕۆنی زۆر)، سەرچاوەیەکی باشی وزەیە. پڕە لە کاربۆهیدراتی ئاڵۆز (نشاستە)، فایبەر (بەتایبەت لە توێکڵەکەیدا)، پۆتاسیۆم (کە بۆ ڕێکخستنی فشاری خوێن و کاری ماسولکەکان گرنگە)، و ڤیتامین C.

🔷️• لە کاتی سوورکردنەوەدا چی ڕوودەدات؟

♦️ گۆڕانی کاربۆهیدرات: کاربۆهیدراتە ئاڵۆزەکان دەشکێن بۆ شەکرە سادەکان کە زۆر خێراتر هەرس دەکرێن. ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی خێرای شەکر لە خوێندا.

♦️ هەڵمژینی ڕۆن: پەتاتە وەک ئیسفەنجێک کار دەکات. کاتێک دەخرێتە ناو ڕۆنی گەرمەوە، ئاوی ناو خانەکانی دەبێتە هەڵم و دەچێتە دەرەوە، و لە شوێنی ئەو بۆشاییە، ڕۆن دەچێتە ناوەوە. ئەم پرۆسەیە بڕی کالۆرییەکەی بە شێوەیەکی خەیاڵی زیاد دەکات.

🟣2- ڕۆن: سەرچاوەی سەرەکیی کارەساتەکە

گرنگترین هۆکاری زیانەکانی فینگەر جۆری ئەو ڕۆنەیە کە تێیدا سوور دەکرێتەوە و ئەو گۆڕانکارییانەی بەسەر ڕۆنەکەدا دێت.

🔶️• ڕۆنی هایدرۆجینکراو و چەورییە گۆڕاوەکان (Trans Fats): زۆربەی خواردنگە خێراکان ڕۆنی هایدرۆجینکراو بەکاردەهێنن چونکە: (١) هەرزانە، (٢) تەمەنی درێژە و زوو تێکناچێت، (٣) دەتوانرێت چەندین جار بەکاربهێنرێتەوە. لە پرۆسەی هایدرۆجینکردندا (تێرکردنی ڕۆنی شل بە هایدرۆجین بۆ ئەوەی ڕەق بێت)، "چەوریی گۆڕاو" دروست دەبێت. ئەمە خراپترین جۆری چەورییە کە مرۆڤ بیخوات.

🔶️• دووبارە بەکارهێنانەوەی ڕۆن: کاتێک ڕۆن چەندین جار لە پلەی گەرمی بەرزدا بەکاردەهێنرێتەوە، ئۆکسید دەبێت (oxidizes) و تێکدەشکێت. لە ئەنجامدا، ماددەی زیانبەخش و ژەهراوی وەک "ڕه‌گە ئازادەکان" (Free Radicals) دروست دەکات کە هێرش دەکەنە سەر خانەکانی لەش و دەبنە هۆی هەوکردن و پیربوونی پێشوەختە و شێرپەنجە.

🟣3- خوێ (سۆدیۆم کلۆراید): دوژمنی بێدەنگی خوێنبەرەکان
خوێ بۆ تامخۆشکردن بەکاردێت، بەڵام بڕەکەی لە فینگەردا زۆرجار لە سنوور بەدەرە. ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی پێشنیاری کەمتر لە ٥ گرام خوێ (نزیکەی ٢٠٠٠ میلیگرام سۆدیۆم) دەکات لە ڕۆژێکدا. یەک ژەمی گەورەی فینگەر بە ئاسانی دەتوانێت نیوە یان تەنانەت زیاتری ئەو بڕە لەخۆبگرێت.

🟣4- ماددە زیادکراوەکان (لە جۆری بەستوودا):
ئەو فینگەرەی لە مارکێتەکاندا بە شێوەی بەستوو دەفرۆشرێت، تەنها پەتاتە نییە. زۆرجار ئەم ماددانەی تێدایە:

🔶️• دێکسترۆز (Dextrose): جۆرێکە لە شەکر، بۆ ئەوەی لە کاتی سوورکردنەوەدا ڕەنگێکی زێڕینی جوان بدات بە فینگەرەکە. ئەمە بڕی شەکری خواردنەکە زیاد دەکات.

🔶️• پایرۆفۆسفاتی سۆدیۆمی ئەسیدی (Sodium Acid Pyrophosphate): ماددەیەکی کیمیاییە کە ڕێگری دەکات لەوەی پەتاتەکە ڕەنگی بگۆڕێت بۆ خۆڵەمێشی.

🔶️• ماددەی پارێزەر (Preservatives): بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی لەسەر ڕەفەکان.
________________________________________

🟤بەشی دووەم: شیکاریی زانستیی زیانە تەندروستییەکان
لێرەدا بە وردی باس لەوە دەکەین کە چۆن ئەو پێکهاتانە زیان بە ئەندامە جیاوازەکانی لەش دەگەیەنن.

🔵1- قەڵەوی و تێکچوونی مێتابۆلیزم:

🔷️• چڕیی کالۆری (Caloric Density): فینگەر یەکێکە لەو خواردنانەی کە "چڕیی کالۆری" زۆر بەرزە، واتە لە قەبارەیەکی بچووکدا بڕێکی زۆر وزەی تێدایە. ئەمەش وا دەکات مرۆڤ بە ئاسانی بڕێکی زۆر کالۆری وەربگرێت بەبێ ئەوەی هەست بە تێربوون بکات.

🔷️• کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکان: خواردنی فینگەر دەبێتە هۆی تێکدانی هاوسەنگیی هۆرمۆنەکانی برسێتی و تێربوون وەک "گریلین" (ghrelin) و "لێپتین" (leptin). ئەمەش وا دەکات مرۆڤ هەست بە برسێتی بکات تەنانەت ئەگەر وزەی پێویستیشی وەرگرتبێت.

🔷️• ئەنجام: زیادبوونی کێش و قەڵەوی، کە دەرگایەکە بۆ دەیان نەخۆشیی تر وەک نەخۆشیی شەکرە، نەخۆشییەکانی دڵ، و هەوکردنی جومگەکان.

🔵2-هێرش بۆ سەر دڵ و خوێنبەرەکان (Cardiovascular Disease):
ئەمە ترسناکترین زیانی فینگەرە.

🔷️• چەورییە گۆڕاوەکان (Trans Fats): وەک باسمان کرد، ئەم چەورییە "دوو لێدان"ی کوشندەی هەیە:

🔸️1. ئاستی کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL) لە خوێندا بەرز دەکاتەوە. ئەم کۆلیسترۆڵە لەسەر دیواری خوێنبەرەکان دەنیشێت و ماددەیەکی ڕەق بە ناوی "پلاک" (plaque) دروست دەکات.

🔷️️2. ئاستی کۆلیسترۆڵی باش (HDL) دادەبەزێنێت. ئەرکی HDL ئەوەیە کە کۆلیسترۆڵی زیادە لە خوێنبەرەکان پاک بکاتەوە و بیگەڕێنێتەوە بۆ جگەر.

🔸️• پرۆسەی ڕەقبوونی خوێنبەرەکان (Atherosclerosis): بە تێپەڕبوونی کات، پلاکی کۆلیسترۆڵ لە خوێنبەرەکاندا زیاد دەکات و دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە و ڕەقبوونیان. ئەمەش لێشاوی خوێن بۆ ئەندامە گرنگەکانی وەک دڵ و مێشک کەم دەکاتەوە.