بررسی کتاب اخلاق در ایران، بین زمین و آسمان

کتابی که چند دقیقه‌ای درباره‌اش سخن خواهم گفت، کتاب آقای دکتر فراستخواه، استاد دانشگاه و روشنفکر شناخته‌شده ایرانی است، تحت عنوان اخلاق در ایران، بین زمین و آسمان. واقعیت این است که اگر به عنوان اصلی کتاب نگاه کنیم که اخلاق در ایران، بین زمین و آسمان است، به نظر میآید که این کتاب درباره اخلاق توصیفی است و اگر به عنوان فرعی کتاب نگاه کنیم که کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما است، به نظر میآید که کتاب در باب روانشناسی اخلاق است، نه اخلاق توصیفی. ولی جالب این است که این کتاب از میان هفت علم بزرگی که به اخلاق مربوط میشوند به شش علم اشاره دارد و میخواهم این اشاره را بکنم برای این که دوستانی که کتاب را مطالعه میکنند و در باب مطالب تأمل‌برانگیزش تفکر و احیاناً بحث و گفتگو میکنند، توجه داشته باشند که با این که عنوان اصلی اخلاق توصیفی را به ذهن القاء میکند و عنوان فرعی روان‌شناسی اخلاق را، ولی از این هفت علم فقط به یکی نمیپردازد. من این هفت علم را اول عرض کنم
اولین شاخه‌ اخلاق اخلاق توصیفی است که وصف میکند که اخلاق در هر جامعه‌ای یا در هر فرهنگی یا در هر برهه تاریخی‌ای چگونه است. فصلهای پنج و هفت این کتاب درواقع اخلاق توصیفی اند
قسمت دوم اخلاق اخلاق هنجاری است. اخلاقی که میگوید فارغ از این که جوامع و فرهنگها و برهه‌های تاریخی چه اخلاقیاتی داشته‌اند، چه اخلاقیاتی باید داشته باشیم. اخلاق هنجاری توصیف نمیکند، بلکه گویا دستور صادر میکند. فصل اول این کتاب به اخلاق هنجاری پرداخته است
قسمت سوم کتاب اخلاق تحلیلی یا اخلاق نقدی یا به تعبیر بعضیها فرااخلاق است. این تنها شاخه‌ای از اخلاق است که در این کتاب به آن پرداخته نشده است. اگرچه اشاره‌ای بسیار کوتاه در فصلِ یک به اخلاق تحلیلی/نقدی شده است، ولی آقای دکتر فراستخواه وارد بحث نشده‌اند
بخش چهارم اخلاق اخلاق کاربستی یا اخلاق کاربردی است که در فصل یک و فصل دوازده که آخرین فصل است بیشترین مباحث مربوط به اخلاق کاربستی یا اخلاق کاربردی است
قسمت پنجم روانشناسی اخلاق است. یعنی این که آن چه در روان ما هنگام عمل به احکام و قواعد اخلاقی میگذرد و آن چه باعث میشود برای اعمال اخلاقی انگیزه پیدا کنیم چه چیزهاای اند. به این قسمت روانشناسی اخلاق میگویند. بحثهای خیلی مفصلی در این کتاب در باب روانشناسی اخلاق هست که در کشور ما هم کمتر کسی به روانشناسی اخلاق پرداخته است. فصلهای دو، سه، چهار و هشت این کتاب درباره روانشناسی اخلاق است و به نظرم میآید که بهترین فصلهای کتاب هم همان فصلهایی اند که در باب روانشناسی اخلاق به آنها پرداخته شده است
قسمت ششم جامعه شناسی اخلاق است، یعنی این که اگر شهروندان جامعه اخلاقی باشند چه آثار و نتایج اجتماعی بر این اخلاقی بودن مترتب میشود. در نها خانواده، در نهاد اقتصاد، در نهاد تعلیم و تربیت، در نهاد سیاست، در نهاد علم و فن و هنر، در نهاد قانونگذاری، در نهاد دین و مذهب، در نهاد روابط میان ملتها با یکدیگر. به این جامعه شناسی اخلاق میگوییم. فصلهای پنج، شش، نه و ده به جامعه شناسی اخلاق پرداخته‌اند و به نظر میآید بعد از روانشناسی اخلاق در این کتاب بیشترین توجه به جامعه شناسی اخلاق است
هفتمین علمی که در این باب وجود دارد تعلیم و تربیت اخلاقی است، یعنی این که حالا دانستیم که به اقتضای اخلاق چه باید کرد یا چه نباید کرد، حالا مخاطبانمان، فرزندانمان، متعلمانمان و متربیان خودمان را چگونه بار بیاوریم که به آن چه باید کرد عمل کنند و آن چه را نباید کرد ترک کنند. این بحث بحث تعلیم و تربیت اخلاقی است. توجه آقای دکتر فراستخواه به تعلیم و تربیت اخلاقی هم در این کتاب توجهی چشمگیر است. در فصلهای یک، سه، چهار، هشت و یازده به تعلیم و تربیت اخلاقی پرداخته‌اند
بنابراین، میبینید در میانِ این هفت علمی که همه به اخلاق مربوط میشوند فقط اخلاق تحلیلی و نقدی در این کتاب بینصیب مانده است
به نظر من این کتاب سه امتیاز دارد که واقعاً شایسته این است که مطالعه شود. یکی این که خیلی به مباحث زمینی و پا در واقعیت اخلاق میپردازد، نه به مسائل انتزاعی و دور از زندگی عادی و خب این ضرورتی است که در جامعه امروز جهانی و علی‌الخصوص در جامعه ایران خیلی باید بر این ضرورت تأکید کرد. امتیاز دوم این کتاب این است که جنبه نقادانه‌اش قوی است و خیلی آقای فراستخواه جا به جا نقد میکنند. یعنی جنبه‌یِ سلبی و این که نباید باشد، ولی هست، باید باشد، ولی نیست، در این کتاب قوی است. نکته سوم این که در این کتاب خیلی اشاره به این نکته میشود که اخلاق فقط کاری نیست که شهروندان باید بکنند. سیاستمداران هم چه در قوه قانونگذاری و چه در قوه اجرایی و مجریه و چه در قوه قضائیه تأثیر خیلی عظیمی بر اخلاق جامعه دارند. بنابراین، نباید فقط شهروندان را به اخلاقی زیستن توصیه کنیم. باید بیش از هر چیزی حکمرانان را توصیه کنیم که هم در قانونگذاری و هم در اجرا و هم وقتی که بحث عدالت و قوه قضائیه پیش میآید به اخلاق توجه کنند
این کتاب به جهت این که حجم مطالبش وسیع است طبعاً این طور نیست که در هر بابی نویسنده به نقطه ختام رسیده باشد، ولی مباحث فراوانی را گشوده‌اند که خود خواننده به نظر من اگر بر آن تأمل کند خیلی بهره‌مند میشود؛ هم خودش و هم کسانی که تحت تأثیر سخنان او/آراء او قرار میگیرند. این است که میخواستم توصیه کنم که دوستانی که اولاً به فرهنگ عمومی جامعه و ثانیاً به بخش اخلاق این فرهنگ علاقمند اند، از این کتاب غفلت نکنند