Соттардағы цифрландыру моделі. Азаматтық даулар мен интернет-алаяқтық

Қазақстанда сот жүйесін ауқымды цифрландыру жалғасып келеді. Оның негізгі жетістіктерінің бірі – «Сот кабинеті» экожүйесі. Ол азаматтар мен бизнеске сот қызметтеріне бірыңғай онлайн-қолжетімділікті қамтамасыз етеді: өтініш беру, істердің қозғалысын қадағалау, сот актілері мен хаттамаларын алу. 2014 жылы іске қосылған сервис жыл сайын дамып келеді: мобильді қосымшалар, QR-авторизация, Telegram-боттар енгізілді. 2025 жылғы 1 шілдеден бастап азаматтар PDF, DOC(X), XLS(X) форматындағы көлемі 20 МБ-қа дейінгі құжаттарды жүктей алады, ал тіркеу ЭЦҚ немесе ЖСН/БСН арқылы жүргізіледі.

Электронды процестер мен ашықтық
Қазақстанда азаматтық істердің 90%-дан астамы электронды түрде беріледі. Сот отырыстарының барлық залдары аудио- және бейнежазба жүйелерімен жабдықталған, бұл қағаз хаттамалардың орнын басып, сот әділдігінің ашықтығын арттырды. Істердің автоматты түрде бөлінуі адам факторын болдырмайды, ал Жоғарғы Соттың Ситуациялық орталығы онлайн-режимде сот әділдігінің жүздеген индикаторын бақылайды. Сот тәжірибесін талдауға арналған «Талдау» платформасы істер классификаторларын, прецеденттерді және аналитикалық материалдарды қамтиды.

Жасанды интеллект және инновациялар
Негізгі жаңалықтар қатарына: талап қоюшыларға арналған цифрлық көмекші, аресттерді автоматты түрде алу, e-нотариаттағы биометриялық сәйкестендіру, «E-saraptama 2.0» сот сараптамасы жүйесі және виртуалды аутопсия жатады. Бұл шешімдер процестерді жеделдетіп, сот өндірісін «электрондық әділет» моделіне жақындатуда.

Интернет-алаяқтық: қауіптер мен сот тәжірибесі
Қазақстан Республикасында интернет-алаяқтық ең қарқынды өсіп келе жатқан қылмыс түріне айналды.

ҚР Қылмыстық кодексінде (190-бап «Алаяқтық», 232-1-бап «Дропперлер») алдау әрекеттері мен банктік шоттарды заңсыз беру үшін жауапкершілік көзделген. Дегенмен, жәбірленушілердің құқықтарын қорғау азаматтық-құқықтық тәртіпте де жүзеге асырылады:

Негізсіз баюды өндіру (ҚР АК 953-бап) – «дропперлерге» немесе ақшаны түпкілікті алған тұлғаларға қарсы талап қою;
Алаяқтықтың ықпалымен жасалған мәміленің жарамсыздығы (ҚР АК 159-бап) – азаматтың еркінсіз рәсімделген «онлайн-қарыздарды» даулау;

Крипто-P2P даулары – соттар заңсыз аударымдарды алғандарға қатысты «негізсіз баю» нормаларын жиі қолдана бастады.
2024 жылдан бастап «Банктер және банк қызметі туралы» Заңға енгізілген жаңа норма (34-бап, 15-тармақ) банктерді алаяқтық анықталған жағдайда өндіріп алуды тоқтатуға және клиенттің қатысуынсыз рәсімделген займдар бойынша заңсыз ұсталған сомаларды қайтаруға міндеттейді.

Азаматтарға кеңестер
Растау кодтары мен құпиясөздерді ешқашан үшінші тұлғаларға бермеңіз.
Міндетті түрде екі факторлы аутентификация қолданыңыз.
Ақшаны «делдалдардың» карталарына аудармаңыз.
Күмәнді жағдайларда банкке тек ресми нөмірлер арқылы хабарласыңыз.
Оқиға орын алған жағдайда дереу шоттарды бұғаттап, полицияға жүгініп, қаражатты алған тұлғаға талап қойыңыз.

Қазақстанның сот жүйесі интернет-алаяқтықпен күресте азаматтардың мүддесін қорғауға мүмкіндік беретін нақты механизмдерге ие.