GÖYÇƏ MAHALI ZOD KƏNDİ. YENİ VƏ FƏRQLİ FƏSİLLƏRDƏ.

Zodun qədim tarixinə şəhadət verən mad­di dəlillərlə yanaşı çoxsaylı yazılı məlumatlar da mövcuddur.


Göyçə gölünün şərqində, Basarkeçər kəndindən (indiki Vardenis şəhə­ri) 10 km. şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 2016 metr hündürlükdə qə­rarlaşmış bu kənd ümumən oğuz türklərinin ən qədim yaşayış məskənlərindən və Göyçənin tarixində müstəsna rolu olmuş kəndlərdən biridir. Kəndin coğrafi mövqeyindən irəli gələn strateji əhəmiyyəti və ərazisin­dəki zəngin qızıl yataqlarının açıq mədən üsulu ilə işlənmə imkanları hə­lə ta qədimdən bu yerə marağı artırmışdır.

XX əsrin ortalarında burada aparılmış qazıntılar zamanı aşkarlanmış şaxtaların eramızdan əvvəlki bi­rinci minilliyin ortalarına aid olması, Göyçə gölünün cənub-qərbində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış, eramızdan əvvəlki III-II əsrə aid bə­zək əşyalarının məhz ZOD qızılından hazırlanmasının elmi cəhətdən sübuta yetirilməsi Zodun azı 3000 illik tarixinə şəhadət verən maddi sübutlardısa; kənd ərazisindəki III-V əsrlərə aid yurd yerlərinin və oğuz məzarlığının xərabəlikləri Zodun hələ 1500 il öncə sənaye və mədəniyy­ət mərkəzi rolu oynamasını, müxtəlif yerlərdən müxtəlif məqsədlərlə gəl­miş insanların kəndə yaxın ərazilərdə məskən salaraq, burada yaşayıb-yaratmasım təsdiqləyən faktlardır. Zodun qədim tarixinə şəhadət verən mad­di dəlillərlə yanaşı çoxsaylı yazılı məlumatlar da mövcuddur.

428-ci ilə aid olduğu artıq elmi təsdiqini tapmış sənədlərdən birində Göyçə gölü hövzəsindəki ZOD XANƏDANI-ndan söhbət açılır. Hansı yollasa Matenadarana düşmüş bu sənəddə Zod dövlətinin kiminsə nəzarətində olması barədə bircə kəlmə belə qeyd olunmasa da, erməni tarixçiləri həmin Zod xanadanının Arşakilər hakimiyyəti dövründəki inzibati vahidlərdən biri ol­duğu barədə iddia irəli sürüblər və o iddiaya görə, güya o tarixi sənəddə “SOTK” kəlməsi müəllifin xətası ucbatından “ZOD” kimi işlənib. İddia­nın absurdluğu elə özündən bəllidir: V əsr müəllifi o zaman dövləti ol­mayan bir millətin-ermənilərin “tarixi adları”nı hansı məntiqlə təhrif etməliydi və ümumiyyətlə V əsr müəllifi XIX-XX əsrlərdə cərəyan edəcək siyasi proseslərə hansı əsasla müdaxilə etməliymiş.

Belə bir fikri söylə­mək xəstə təxəyyül təzahüründən savayı bir şey deyil... Və ermənilərin nə danışmasından, nəyi necə yozmasından asılı olmayaraq əlahəzrət fakt bütün əsassız iddiaları yenmək qüdrətindədir. Zod məsələsi də bu baxım­dan istisna təşkil etmir. Zodun müasir coğrafi ərazisindəki qədim məzar­lıq oğuz kultunun, III-IV əsrlərə aid məbəd alban mədəniyyətinin, Х-ХII əsrə aid sənduqələrin qalıqları islam mədəniyyətinin izlərini yaşadır. Am­ma bu ərazilərdə erməni mədəniyyətinin izinə işarə ola biləcək bir nişanə belə yoxdur...

1555-ci ilə dair yazışmalarda isə Zod kəndi Səfəvi-Azər­baycan dövlətinin Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin inzibati vahidlərin­dən biri kimi təsniflənir. 1578-ci ildə Sultan Ill Murad Səfəviləri yenərək Azərbaycan torpaqlarının bir qismini, o cümlədən Göyçə hövzəsinin şərqindəki kəndlərdən bir neçəsini ələ keçirdikdən sonra tətbiq edilmiş inzi­bati bölgüyə əsasən Zod kəndi Ordubad qəzasının Zar nahiyəsinin ərazi­sinə daxil edilmişdi ki, bu tarixi reallıq da 1590-cı ildə tərtib olunmuş “İrə­van əyalətinin müfəssəl dəftəri”nin 326-cı səhifəsində müvafiq qeydlərlə təsdiqlənir.

1595-ci il tarixli “İrəvan əyalətinin icmal dəftərindəki qeyd­lərdən isə bəlli olur ki, Sultan III Muradın hakimiyyəti illərində Zod kən­di timar qismində, yəni dövlətin səlahiyyətli nümayəndələrinin gəlirlərini təmin edən vergi ödəyicisi qismində Vəli Bayram oğlu, Əhməd İlyas oğ­lu, Əli Mustafa oğlu, Hacı Abdin oğlu adlı şəxslərin istifadəsinə verilib­miş. Əlavə olaraq, Damğa və Cahanşah kəndlərindən vergi alan Dürri İsg­əndəroğlu adlı şəxsin gəlirlərinin bir qsmi də Zod kəndinin vergiləri he­sabına ödənirmiş. Timar şəkilli verginin 20000 ağça həddində olduğunu və həmin dövrdə 3-4 kəndin bir timarı ödədiyini nəzərə aldıqda qətiyyət­lə demək olar ki, XVI əsrin sonlarında Zod kəndi Göyçə hövzəsinin ən iri və ən abad yaşayış məskəni imiş.

1723-cü ildə osmanlılar Göyçə gölü hövzəsinə tam nəzarət imkanı əldə etdikdən sonra tərtib olunmuş və 1728- ci il aprelin 12-də Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlənmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 16-cı səhifəsində aparılmış qeydlərdə isə Zod kəndi İrəvan əyalətinin Məzrəə nahiyəsinin inzibati vahidlərindən biri kimi təsniflənir və onun birbaşa sultan xəzinəsinə xas şəkilli Ödənci­nin 7214 ağça həcmində müəyyənləşdirildiyi göstərilir.

Tədqiqatçı-jurnalist: Salman VİLAYƏTOĞLU

Təqdim etdi: İlqar İSMAYIL