Nghề quỳ vàng, bạc của làng Kiêu Kỵ, Gia Lâm, Hà Nội

Nghề quỳ vàng bạc (làng Kiêu Kỵ, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội) xuất hiện cách đây khoảng trên 400 năm, thời Hậu Lê. Tổ nghề là ông Nguyễn Quý Trị, khi đi sứ Trung Quốc học được nghề dát đập vàng bạc để sơn thếp vàng câu đối, hoành phi, tượng… về nước, chỉ truyền nghề cho dân làng Kiêu Kỵ. Tương truyền, sau khi truyền nghề quỳ vàng bạc cho dân làng, ngày 17 tháng Tám Âm lịch, Ông bỏ đi, không rõ tung tích. Từ đó, để tưởng nhớ tới công ơn của ông, dân làng Kiêu Kỵ đã suy tôn Nguyễn Quý Trị là Tổ nghề quỳ vàng bạc và lấy ngày ông ra đi làm ngày cúng giỗ Tổ nghề hàng năm.
Tại nơi cột cái của nhà Tràng, làng Kiêu Kỵ, ông Nguyễn Quốc Trị đã đóng lên cột một cái đinh loại răng bừa dài 15cm và thề rằng “Không ai được truyền ra ngoài”. Sau đó, Tràng trở thành nơi thờ cúng Tổ nghề, nơi truyền dạy nghề cho thế hệ kế cận. Một tục lệ khác đặc biệt của làng là người dân trong làng ai muốn học nghề quỳ vàng đều phải làm lễ khấn Tổ nghề. Nếu ai không làm lễ khấn ngài thì khi đập quỳ sẽ đập vào tay và người ta cho rằng đây là ngài có ý quở trách kẻ đó vô lễ, không cho theo nghề này. Người lạ ở địa phương khác đến xin việc ít khi được chủ cơ sở quỳ vàng chấp nhận do khó kiểm soát việc thất thoát vàng.
Ngày 11 - 12 tháng Giêng, các gia đình làm nghề làm lễ khai Tràng, dâng lễ vật, cầu mong Tổ nghề phù hộ cho gia đình trước khi bắt tay vào sản xuất của một năm mới. Lễ giỗ được dân làng tổ chức vào ngày 17 tháng Tám để bày tỏ lòng tôn kính, ghi nhớ công ơn Tổ nghề.
Nghề quỳ vàng bạc Kiêu Kỵ đòi hỏi sự công phu, kiên trì và khéo léo của người thợ. Để có quỳ thành phẩm cần trải qua nhiều công đoạn, đều cần sự tỉ mỉ, yêu cầu cao về kỹ thuật, đòi hỏi sự cảm nhận chính xác của con người mà không máy móc nào thay thế được. Từ việc xây lò kín và thấp, dùng mùn cưa trộn với nhựa thông, viên nhỏ đốt dưới chiếc nồi ang để tạo bồ hóng, làm mực “lướt” quỳ, vàng phải đập mỏng đều, không rách, người thợ phải tập trung cao độ. Người thợ dát vàng quỳ ở Kiêu Kỵ, chỉ cần 1 chỉ vàng có thể đập mỏng thành 980 lá có diện tích lớn hơn 1m2, hiện chưa có máy móc nào làm được.
Quy trình sản xuất dát vàng bạc trải qua 3 khâu chính: làm quỳ mới, đập diệp và làm quỳ cũ sau đó mới thếp lên sản phẩm Để có một vàng quỳ, người thợ phải đập khoảng 1 giờ đồng hồ liên tục, tính ra phải đập trên 400 nhát búa cho một quỳ vàng. Ở giai đoạn cuối, khi gỡ vàng, người thợ phải làm việc trong phòng kín, đeo khẩu trang và ngồi ở trong màn, vì chỉ cần vô ý thở mạnh vàng sẽ bị bay. Dát vàng bạc quỳ lên sản phẩm người thợ dùng chiếc bay rất mỏng bằng xương hoặc bằng mảng tre vát mỏng để dát vàng lên các sản phẩm; họa sỹ dùng bút vẽ với dầu sơn chấm vào vàng quỳ để vẽ lên tranh sơn mài.
Về nguyên liệu: là vàng, bạc nguyên chất. Nếu vàng, bạc xấu phải chuyên lại để lọc bỏ tạp chất và làm cho vàng sáng. Cách chuyên thủ công: dùng lá đề, vôi bột, đất sét nặn thành nồi. Sau đó, cho vàng/bạc, diêm sinh, muối ăn vào nồi dùng than hoa đun nhỏ lửa để lọc, trên nồi có đặt than xoan để hút các chất bẩn. Ngày nay, với công nghệ phát triển người Kiêu Kỵ chỉ cần đặt mua vàng/bạc là được.
Keo da trâu: Da trâu (đã loại bỏ hết chất mỡ) đun với nước sạch khoảng 48 giờ liên tục. Khi nước gần cạn, đun nhỏ lửa đến lúc da nhừ có màu vàng vàng sẽ bỏ ra lọc rồi phơi trên lá chuối. Trời nắng đẹp thì keo mới tốt và làm mực mới đẹp. Trung bình 1kg da trâu khô thường nấu thành 0,3kg keo. Trước đây, người Kiêu Kỵ thường mua da trâu tươi về để làm, nhưng hiện nay họ mua da trâu khô về nấu keo hoặc mua keo làm sẵn ở phố Hàng Hòm.
Mực: Các gia đình tự nấu mực, không được mua mực tàu vì khi làm lướt mực tàu trên lá giống vàng sẽ không giãn ra được. Mực được làm từ việc trộn các nhựa thông, bồ hóng, mùn cưa theo tỷ lệ nhất định (bí kíp riêng của các gia đình làm nghề), sau đó đun lên để tạo thành mực.
Dụng cụ làm vàng, bạc quỳ gồm: búa đánh quỳ (được chỉnh sửa mặt búa có độ vát 15 độ), đá kê; kéo; cối đá, chày giã mực; miếng đá nhỏ hình thang nghiêng 35 độ, dùng để lướt (hay bôi) mực vào lá giống hay lá vỡ; đai buộc quỳ bằng loại vải dày như vải ka ki; cái bay mỏng dùng để chại bạc hay chại vỡ hoặc bay để lấy quỳ ra xếp thành xấp quỳ; lá vả dùng để phơi khô các lá giống khi lướt mực xong.
Các bước làm vàng, bạc quỳ
Làm lá giống
Làm quỳ cũ
Cán vàng/bạc (cắt điệp) - xếp nhân - Quỳ vỡ - cắt dòng
Đánh quỳ
Trại quỳ thu thành phẩm
Theo các cụ cao niên có nhiều thâm niên trong nghề quỳ vàng bạc thì khâu làm giấy giống và giấy vỡ là khâu quan trọng nhất có tính quyết định đến chất lượng của sản phẩm.
Nghề quỳ vàng bạc là kết tinh sự sáng tạo của người dân Kiêu Kỵ qua nhiều thế hệ. Mỗi sản phẩm dát vàng quỳ thể hiện tri thức, kỹ năng, độ tinh xảo và dấu ấn của người làm nghề bởi nó hoàn toàn được làm thủ công.
Nghề quỳ vàng bạc Kiêu Kỵ đã giải quyết hiệu quả vấn đề việc làm, mang lại thu nhập chủ yếu cho phần lớn hộ dân trong làng, tạo ra sự ổn định kinh tế - xã hội ở địa phương.