Anadoludaki İlk Arapça Araştırması. Alman Dilbilimci Prof Otto Jastrow

Profesör Otto Jastrow ve Yöre Yöre Mezopotamya Bölgesi Arapçası Röportajları

Siirt Arapçası, Alman dilbilimci Prof. Dr. Otto Jastrow’a göre Arapçanın Kuzey Mezopotamya’da (Cezire’de) konuşulan Qiltu/Kiltu lehçesine mensup bir şivedir.

Bu şive başta Siirt şehri olmak üzere Siirt’e bağlı Tillo (Aydınlar), Fisken (Doluharman), Halenze (Bağtepe), Tom (İkizbağlar), Fersaf (Dereyamaç) ve Sinep (Çatılı) adlarıyla bilinen tarihi Rıstak bölgesi merkezlerinde de anadil olarak konuşulmaktadır. Siirt Arapçasının mensup olduğu Qiltu/Kiltu lehçesi ise birkaç ülkeyi içine alan çok daha geniş bir sahada varlığını sürdürmektedir.

Qiltu lehçesi ve bu lehçeye bağlı olan Siirt Arapçası şivesiyakın döneme dekgenellikle yabancı araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Ancak son zamanlarda yabancı araştırmacılarla beraber yerli araştırmacılar da bu lehçe ve kolları üzerine çalışmalar yapmaya başlamıştır. Bu çerçevede ilk olarak 1882 yılında İsviçreli Albert Socin’in bir makalesiyle başlayan çalışmalar, tarihi süreç içerisinde Haim Blanc, Otto Jastrow, George Grigore, Ablahad Lahdo, M. Şirin Çıkar, Abdülhadi Timurtaş, Necim Gül, M. Şefik Görgin, Gabriel Bituna, Ayhan Mergen, Emin Cengiz, Sedat Akay gibi yerli ve yabancı birçok araştırmacının yayınlarıyla devam etmiştir.

Siirt Arapçası şivesini ilk ele alan ve betimleyen kişi, Alman filolog Otto Jastrow olmuştur. 1970 yılında Siirt’e gelen Jastrow, Siirt şehri ve köylerinden Siirt Arapçası üzerine onlarca ses kaydı almış ve bilahare Siirt Arapçası üzerine çeşitli yayınlarda bulunmuştur. Jastrow’a göre Siirt Arapçasının da dâhil olduğu Qiltu diyalektleri son derece arkaik (kadim) şivelerdir.

Öte yandan Siirt Arapları günümüzde kendi lisanları bağlamında ümmi bir topluluktur. Yani kendi dillerinde okuma-yazmaları yoktur. Bu sebeple Siirt Arapçası her ne kadar arkaik bir diyalekt olsa da edebi bir hüviyet kazanamadığından ötürü zayıflama sürecine girmiştir. Bu minvalde Siirt Arapçasının halihazırda yenikelime türetebilme imkanından bahsedilememektedir.

Geçmişte Kuzey Mezopotamya’nın birçok sahasında ortak dil olan Qiltu lehçesi de genel olarak modern etmenler nedeniyle gerilemeye ve unutulmaya başlanmıştır. Bunda Türkiye’deki Qiltu diyalektlerindeki sözlü geleneğin gelişemeyip gerilemesi, Suriye ve Irak’taki Qiltu diyalektlerinin de bölgenin diğer Arapça dominant lehçeleri tarafından sıkıştırılması en önemli faktörler olarak sayılabilir.

Geçmişten bu yana Siirt Arapçası başta Kürtçe, Süryanice, Osmanlı ve Günümüz Türkçesi olmak üzere çeşitli lisanlardan etkilenmiştir. Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Faruk Toprak’ın bu çerçevedeki makalesine göre Siirt Arapçasında Kürtçeden İtalyancaya, Süryaniceden Yunancaya kadar çeşitli dillerde birçok sayıda sözcük vardır. Örneğin; Dereng (Geç) kelimesi Kürtçeye, Mistekke (Sakız) kelimesi Yunancaya, Şabbat (Hırsız) kelimesi Süryaniceye, Sakkoye (Ceket) kelimesi İtalyancaya, Ette (Ata) kelimesi Türkçeye aittir.

Bir başka taraftan Fasih Arapça alfabesinde bulunmayan “ç, g, j, o, p” gibi bazı harfler de Siirt Arapçası konuşma dilinde bol miktarda bulunur. Örneğin: Çirek (Kötü), Gerre (Konuşkan),Jijjo (Kirpi), Orti (Örtü), Perive (Yerel Yemek)…

Müslümanların yanı sıra Hristiyanlar ve Yahudiler tarafından da ana dil olarak konuşulan Qiltu lehçesi, Prof. Dr. Otto Jastrow tarafından geçmiş dönemlerde kayıt altına alınmıştır. Çeşitli merkezlerden alınan Qiltu lehçesine ait diyalektlerin ses kayıtlarını video haline getirildi.