Қожаберген Жәнібекұлы Қазақ хандығының сыртқы саясатында да өшпес еңбек сіңірген тұлға.Тілеуберді

Тілеуберді Әбенайұлы ТЫНЫБАЙЫН
Егер Әмірсананың 1740 жылдары Сібірдегі орыс қамалында
сүзек індетін жұқтырып, сонда қайтыс болғанын (Жоғарыдағы
«蒙古族通史» / «Моңғолдың ұлттық тарихы», 北京, «民族出版社»,
2000 ж., үш томдық), жоғарыдағы тарихи оқиғалар одан бұрын
болғанын ескерсек, қазақтың Өр Алтайды жоңғардан босатуы
XVIII ғ. бас шенінде жүзеге асқанын аңғарамыз. Бұл тарихи шежі
релік, этнографиялық, этнотопонимиялық, антропонимиялық
тұрғылардан жан-жақтылы дәлел тауып тұрған тарихи ақиқат.
Сондай-ақ олар Алтайдың күн бетіне қандай жолдармен жеткенін
«Тауарих қамсадағы» «Шыбарайғыр өзені», «Шыбарайғыр тауы»,
т.б. жер аттарынан да көруге болады («Тауарих хамса», авт., Құр
банғали Халид, Бийжің, «Ұлттар баспасы», 2014 ж., 263, 306-бет
тер). Бұлар қазіргі ШҚО, Күршім ауданына қарасты жерлер, әлі
де солай аталады. Осы көштің алды Алатаудан (Тяньшань) асып
Қашқариядағы «Жеті өзен» бойына дейін жеткен. Кейін, XIX ғ.
90 ж. олар Шүршіт билігінің қысымымен кері қайтты. Тарихи
тұрғыда Қашқария, ондағы Қарақаш, Йорынқаш аймақтары ер
теде Керей (Керейт) хандығының жері болатын (Жоғарыдағы
«史集» («Жәмиғ ат-тауарих»), Рәшит әд-Дін, 北京, «商务印书馆»,
1997 ж., 1-дәптер, 1-кітап, «Керейт руы» тарауы). Демек «Мамыр
су бітімінің» мазмұны мен мәні де, Қазақ-Шүршіт қатынасының
халықаралық дипломатия тарихындағы статусы да отаршылдар
біздің көкейімізге сіңіріп кеткен түсініктен мүлде басқаша бол
ған. Міне, тарихи шындық осылай, Қазақ хандығы Шығыс Түр
кістандағы территорияға иелік құқы тұрғысынан қалмақтан да,
шүршіттен де үстем орында тұрған-ды. Жоғарыда дәйекпен көр
сетілгендей, бұл өлке олардың тарихи отаны еді, онан кейін де
солай болды.
Сонау ертеде, Хақназар ханның (1509 – 1580 ж.) заманында-ақ
(1538 – 1580 ж.) Қазақ хандығы Шығыс Түркістанға, Қашқария
ға ықпал жүргізе бастайды. Ондағы Шағатай әулетінен шыққан
Әбдірәшит хан және басқа да хандармен арада сәтті-сәтсіз қақ
тығыстар болып жатты. Ал Есім ханның (1565 – 1628 ж.) тұсында
(1598 – 1628 ж.) Қазақ хандығының билігі Шағатай әулеті жағы
нан түбегейлі мойындалды. Олар Есім ханды мұсылмандардың
ортақ әміршісі – ҚАЛИФА деп таныды («Шыңғыснама» («Чіңгізнә
мә»), авт., Молла Мир Сәлих Қашқари (шағатай тілінде), Қашқар,
«Ұйғыр баспасы», 1986 ж., 136-бет). Одан бертінде, Жалдан Сараң
(Йалдан Сараң, Галдан Церен / 1695 – 1745 ж.) қоңтажы тұсын
да (1727 – 1745 ж.) да Қазақ хандары Шығыс Түркістанның шы
ғысындағы Құмыл жеріне дейін жеткен. Түпмәтінде, оқиға қа
тысушылары «ҚАЗАҚ» деп анық көрсетілген, сондай-ақ ондағы
Ескендір солтан, Тыныбек, Олжатай, Бабақ, т.б. адам аттары да
автор берген деректің дұрыстығын анық көрсетеді (Жоғарыдағы
«Шыңғыснама» («Чіңгізнәмә»), 163-бет). Егер тарихи шындыққа
осы түпнұсқалық құжат тұрғысынан көз жіберсек, шүршіт, яғни
Еженхан билігінің – бұл территория тұрғысынан үшінші жақ, сұ
ғанақтық жасаушы ел екені айқын көрінеді.