تاریخ فانتزی: ادبیات فانتزی در سنت اسلامی/The History of Fantasy: Fantasy in Islamic tradition

🎞️ تاریخ فانتزی در ایران اسلامی – قسمت دوم:
فانتزی در سنت اسلامی:

در این قسمت از مجموعه، وارد قلمرویی عمیق‌تر و پنهان‌تر از فانتزی می‌شویم؛ قلمرویی که در آن خیال، عرفان، خواب و تمثیل به هم می‌پیوندند و جهانی نو را پیش روی ما می‌گذارند.

در تمدن اسلامی، فانتزی فقط سرگرمی یا افسانه نیست. اینجا فانتزی زبان رمزی و رازآلود عرفا، فیلسوفان و اهل معناست؛ زبان گفت‌وگو با نادیدنی‌ها، و ابزاری برای بیان تجربه‌هایی که با عقل و حس قابل توضیح نیستند.

در این قسمت می‌خوانیم و می‌شنویم از:
🔹 معراج‌نامه‌ها؛ سفر شگفت پیامبر از زمین به آسمان، از جسم به روح، از ظاهر به باطن
🔹 خواب‌نامه‌ها و تعبیر رؤیا؛ جایی که خواب به ابزار کشف حقیقت تبدیل می‌شود
🔹 داستان‌های رمزی عرفانی؛ مانند الهی‌نامه عطار، عقل سرخ سهروردی، حی بن یقظان ابن‌سینا؛ روایت‌هایی پر از نشانه، رمز، سکوت و معنا

این آثار، تجربه‌هایی درونی را به صورت داستان‌هایی نمادین روایت می‌کنند؛ اما نکته‌ی کلیدی اینجاست که همه‌ی این داستان‌ها در نهایت، یک داستان‌اند:
داستان سقوط روح در عالم ماده و تلاش او برای بازگشت به اصل خویش.
سفری از تاریکی به نور، از فراموشی به آگاهی، از کثرت به وحدت.

🕊️ در نظر سهروردی و حکمای اشراقی، این داستان‌ها در عالم مثالی رخ می‌دهند؛ جایی میان خواب و بیداری، که انسان می‌تواند حقیقت را به زبان تمثیل و تصویر ببیند.

🧠 حتی اگر نویسنده چیزی درباره معنا نگوید، مخاطب ناخودآگاه حس می‌کند در پس این روایت، حقیقتی نهفته است. این همان قدرت فانتزی است؛ نه خرافه، نه دروغ، بلکه حقیقتی پوشیده در لباس قصه.

در این قسمت از مجموعه، از تفسیرهای عرفانی شاهنامه گرفته تا تاویل نمادهای روحی و باطنی در متون فلسفی و صوفیانه، با فانتزی‌ای آشنا می‌شویم که نه از جنس گریز از واقعیت، بلکه خود حقیقتی دیگر است.

نکته: یکی از تصاویر دیو سپید دی این قسمت، از کارهای تیم 1001 افسانه است.

منابع:
1- رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تقی پورنامداریان
2- اسطوره در جهان عرب و اسلام، جلال ستاری
3-نمادهای عرفانی در نگاره‌های بهشت معراج‌نامه میر‌حیدر، مهدی محمد زاهده، رحیم چرخی، زهرا یاری، ولی جوادی آذر
4-مقایسه تطبیقی ساختار روایت معراج‌ پیامبر(ص) در تفاسیر و معراج‌نامه‌های فارسی از معراج‌نامه ابن‌عباس تا معراج‌نامه ایلخانی، ناهیده کاظم‌زاده گنجی، مریم حسینی

گویندگی و زیرنویس:
الهام فرخ‌وندی

تحقیقات:
ابراهیم معصومی

---------------------------------------------------------------------------
🎞️ The History of Fantasy in Islamic Iran – Part Two:
Fantasy in Islamic tradition:

In this episode, we enter a deeper, more concealed realm of fantasy—where imagination, mysticism, dream, and allegory merge to reveal an entirely new world.

In Islamic civilization, fantasy was not just entertainment or folklore. It became the symbolic language of mystics, philosophers, and seekers of meaning—a language for communicating with the unseen, a tool to express experiences beyond logic and the senses.

Here, we explore:
🔹 Miʿrāj narratives – the Prophet’s wondrous journey from Earth to the heavens, from body to spirit, from surface to depth
🔹 Dream books and interpretations – where dreams become windows to hidden truths
🔹 Mystical and allegorical tales – like Ilāhī-nāma by Attar, The Red Intellect by Suhrawardī, and Hayy ibn Yaqẓān by Avicenna—stories filled with symbols, silence, and layered meaning

These texts do not just recount tales. They translate inner, spiritual experiences into symbolic stories. And the key point is this:
All these stories are, in essence, one story—
The story of the soul's fall into the material world, and its longing to return to its divine origin.
A journey from darkness to light, from forgetfulness to awareness, from multiplicity to unity.

🕊️ According to Suhrawardī and the philosophers of Illuminationism, these narratives take place in the imaginal realm (ʿālam al-mithāl)—a world between sleep and wakefulness, where truth appears as image, dream, and metaphor.

🧠 Even when authors offer no interpretation, readers intuitively feel that something deeper lies beneath the surface. This is the power of fantasy—not falsehood or superstition, but truth disguised as story.

In this episode, we explore how fantasy in Islamic Iran was not an escape from reality—but a way of revealing a different, deeper reality.
From mystical interpretations of Ferdowsi’s Shāhnāmeh to symbolic readings of Sufi texts, fantasy becomes a path toward meaning, transcendence, and inner awakening.

:References

Symbol and Allegorical Stories in Persian Literature, by Taqi Pournamdarian

Myth in the Arab and Islamic World, by Jalal Sattari

Mystical Symbols in the Paradise Illustrations of Miʿrāj-nāma by Mir Ḥaydar, by Mahdi Mohammad Zahedeh, Rahim Charkhi, Zahra Yari, Vali Javadi Azar

A Comparative Analysis of the Narrative Structure of the Prophet’s Miʿrāj in Qur’anic Commentaries and Persian Miʿrāj Narratives: From Ibn ʿAbbās’s Miʿrāj-nāma to the Ilkhanid Miʿrāj-nāma, by Nahideh Kazemzadeh Ganji, Maryam Hosseini


Musics:
1-بازآمدم، سپیده رئیس سادات
2- Valheim, Bog Witch's music
3-House of Dragons: House Hightower Theme

Narrator and Subtitle editor:
Elham Farokhvandi

Research:
Ebrahim Masoumi

#فانتزی
#fantasy
#ادبیات
#تاریخ
#سهروردی