รำเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณี

รำเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีนี้ตัดมาจากการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ ชุดสุครีพสุริโยโอรส การแสดงนาฏศิลป์ไทยจากรายการ เหมันต์เบิกบาน สุขสราญสังคีต ภายใต้โครงการดนตรีสำหรับประชาชน ปีที่ ๖๖ ครั้งที่ ๒ นาฏกรรมสุขศรี สุนทรีย์พรปีใหม่ โดยสำนักการสังคีต กรมศิลปากร วัน อาทิตย์ ที่ ๒๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๖๕ ณ สังคีตศาลา พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร
เพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีจัดเป็นประเภทเพลงหน้าพาทย์เสมอ เป็นเพลงหน้าพาทย์ที่ใช้บรรเลงประกอบการเดินทางไปมาของตัวละครในระยะทางสั้น ๆ ซึ่งใช้หน้าทับเสมอผสมกับหน้าทับกระบองกัน มีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาแต่ไม่ปรากฏผู้แต่ง
เดิมทีเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีนั้นมีชื่อว่า เสมอตีนนก ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงได้โปรดเกล้าฯ เปลี่ยนชื่อมาเป็น บาทสกุณี เพื่อความไพเราะ ด้วยมีพระราชวินิจฉัยว่าเพลงเสมอตีนนกนั้นเป็นเพลงหน้าพาทย์ชั้นสูงหรือเพลงครู จึงไม่เหมาะนักที่จะใช้คำว่า ตีนนก ในเพลงครูเช่นนี้ ที่มาของชื่อเสมอตีนนกนั้นเกิดจากความสัมพันธ์ของท่วงทำนองเพลงกับท่ารำ จะเห็นว่าทุกครั้งที่ก้าวเท้ารำแต่ละท่า จะมีการยั้งเท้าก่อนก้าว และก้าวเท้าลงช้า ๆ นุ่มนวล สง่างาม เสมือนการก้าวย่างของนก อย่างไรก็ดีคำว่า บาทสกุณี ก็ยังคงความหมายของคำว่า ตีนก คือการก้าวย่างเหมือนนกไว้เช่นเดิม
ในการแสดงโขนนั้น เพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีเป็นเพลงหน้าพาทย์สำหรับเฉพาะพระราม สื่อถึงการเดินทางในระยะใกล้ ๆ เช่นการเดินทางเข้าที่ประทับ การเดินทางเข้าที่สรงก่อนออกทำสงคราม ในกรณีที่มีตัวละครอื่นอันได้แก่ นางสีดา พระลักษณม์ พระพรต พระสัตรุด และพระมารดาทั้งสาม ตามเสด็จด้วย ก็จะรำเพลงพน้าพาทย์บาทสกุณีนี้ด้วยเช่นกัน นอกจากนี้เพลงหน้าพาทย์บาทสกุณียังจัดเป็นเพลงครูที่ใช้บรรเลงในพิธีไหว้ครูโขน-ละคร เดิมทีไม่มีปรากฏเพลงหน้าพาทย์เสมอตีนนกหรือบาทสกุณีในพิธีไหว้ครูมาก่อน จนกระทั้งมามีปรากฏในสมัยรัชกาลที่ ๙ มีแบบแผนการประกอบพิธีการเรียกเพลงหน้าพาทย์ ตลอดจนคำอธิบายความหมายของเพลงหน้าพาทย์ของคุณครู อาคม สายาคม อยู่ในบันทึกพิธีบวงสรวงสังเวยเพื่อการแสดงละคร เรื่องพระสุริโยทัย ในการพระราชพิธีไหว้ครูโขน-ละครและพระราชทานครอบ เมื่อวัน พฤหัสบดี ที่ ๒๐ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๑๑ ซึ่งความหมายของเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีในพิธีไหว้ครูนั้นเป็นการอัญเชิญพระราม พระลักษณม์ พระพรต และพระสัตรุด ตามแบบแผนการกระกอบพิธีไหว้ครูของคุณครู อุดม อังศุธร ได้เรียกเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีในความหมายเพื่อเป็นการอัญเชิญเทพบุตรและเทพธิดาต่าง ๆ มาร่วมพิธี อย่างไรก็ตาม การเรียกเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีของทั้งสองแบบแผนนี้ก็เป็นการอัญเชิญครูผู้เป็นเทพเจ้ามาสู่ประรำพิธี นอกจากนี้ยังปรากฎเพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีเป็นหนึ่งในชุดเพลงโหมโรงกลางวันอีกด้วย
รูปแบบการแสดง เพลงหน้าพาทย์บาทสกุณีเป็นเพลงหน้าพาทย์ที่ใช้บรรเลงประกอบการเดินทางในระยะทางสั้น ๆ ในอัตราจังหวะ ๒ ชั้น มีการบรรเลงทางกรอและทางพื้น การสะบัด การเน้นเสียงดังหนักแน่นและเสียงเบานุ่มนวล ประกอบด้วยท่าโยนทับ ท่าผาลาเพียงไหล่ ท่านภาพร ท่าสอดสร้อยมาลา และท่าชักแป้งผัดหน้า ทั้งนี้เพลงบาทสกุณีเป็นเพลงหน้าพาทย์ที่ต้องใช้กำลังขาในการมาก เพราะใช้ขาในการรำเป็นหลัก ต้องยืนยกขาข้างเดียวเป็นเวลานาน ต้องเกร็งหน้าขาเพื่อสะดุ้งเข่า พร้อม ๆ กับการใช้ตัวตามจังหวะเพลง
นำแสดงโดย
พระราม - พิพัฒน์ รจนากร
พระลักษมณ์ - จิรพัทธ์ พานพุด