कोकणाचे प्रवेशद्वार राजमाची दुर्गाची सफर | History of Rajamachi Fort | History of Maharashtra

नमस्ते! आज आपण महाराष्ट्रातील एका अशा ऐतिहासिक आणि निसर्गरम्य किल्ल्याच्या प्रवासाला निघणार आहोत, ज्याला 'सह्याद्रीचा मुकुटमणी' असे म्हटले जाते. सह्याद्रीच्या पर्वतरांगेत, पुणे जिल्ह्यातील मावळ तालुक्यात, लोणावळा आणि खंडाळ्याच्या जवळ वसलेला हा किल्ला म्हणजे राजमाची किल्ला होय. अनेकदा प्रवासी या किल्ल्याचा उल्लेख 'राजमाणी फोर्ट' असा करतात, परंतु त्याचे अचूक नाव 'राजमाची' (Rajmachi) हे आहे.

राजमाची किल्ला एकाच वेळी दोन बालेकिल्ल्यांचा समूह असल्यामुळे तो महाराष्ट्रातील ट्रेकर्स आणि इतिहासप्रेमींसाठी विशेष महत्त्वाचा आहे. त्याची रचना एखाद्या विशाल, संरक्षक यंत्रणेसारखी आहे. राजमाचीची खरी ओळख म्हणजे येथील दोन जुळे तटबंदीयुक्त किल्ले—श्रीवर्धन आणि मनरंजन—जे एका विस्तृत पठारावर (मची) स्थित आहेत. हे दोन्ही बालेकिल्ले एकमेकांना जोडलेले असले तरी, त्यांची बांधणी आणि उंची भिन्न आहे, ज्यामुळे ते मराठा साम्राज्याच्या प्रभावी लष्करी नियोजनाचा एक उत्कृष्ट नमुना ठरतात. या जुळ्या बुरुजांमुळेच, हा किल्ला केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू नसून, सह्याद्रीचे दोन संरक्षक म्हणून दिमाखात उभा आहे.
राजमाचीची भौगोलिक रचना मराठा स्थापत्यकलेची आणि लष्करी दूरदृष्टीची साक्ष देते. श्रीवर्धन बालेकिल्ला हा उंचीने अधिक मोठा आहे , तर मनरंजन हा अधिक मजबूत आणि संरक्षणात्मक बांधणीसाठी ओळखला जातो. या किल्ल्यांच्या दुहेरी अस्तित्वामागील मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे परिसरावर आणि विशेषतः खाली असलेल्या कोकण प्रदेशावर संपूर्ण नियंत्रण ठेवणे. एका बालेकिल्ल्यावरून उल्हास नदीच्या दरीवर लक्ष ठेवता येत असे, तर दुसऱ्यावरून दख्खनच्या पठाराकडील हालचालींवर नजर ठेवली जात असे. ही दुहेरी रचना संरक्षणात्मक कार्याचे विभाजन दर्शवते. यामुळेच, राजमाची हे केवळ एक चौकी नसून, प्रभावी लष्करी नियोजन आणि नियंत्रणाचे केंद्र होते, जे कोकण आणि दख्खन यांच्यातील महत्त्वपूर्ण दुवा साधत होते.
प्राचीन पाया आणि बोरघाटाचा संरक्षक
राजमाची किल्ल्याचा इतिहास सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वीचा आहे. या किल्ल्याच्या बांधकामाची मुळे फार जुनी असून ती सातवाहन राजघराण्यापर्यंत (दुसरे शतक ई.स.पू.) पोहोचतात. पण या किल्ल्याचे सर्वात मोठे आणि कायमस्वरूपी महत्त्व त्याचे धोरणात्मक स्थान आहे. राजमाची किल्ला बोरघाटावर (Borghat) नियंत्रण ठेवण्यासाठी बांधण्यात आला होता. हा बोरघाट म्हणजे मुंबई आणि पुणे यांना जोडणारा (कोकण आणि दख्खन) प्राचीन आणि सर्वात महत्त्वाचा व्यापारी मार्ग होता.

सातवाहनांपासून ते मराठ्यांपर्यंत, ज्या राजवटीने राजमाचीवर नियंत्रण मिळवले, त्यांनी महाराष्ट्राच्या आर्थिक धमन्या सुरक्षित ठेवल्या. हा किल्ला केवळ लष्करी नव्हे, तर आर्थिक आणि व्यापारी वर्चस्व टिकवून ठेवण्यासाठी अत्यंत आवश्यक होता. ज्याच्या हातात राजमाची, त्याच्या हातात कोकण आणि पुणे प्रदेशातील व्यापारावर नियंत्रण होते. यावरून या किल्ल्याचे मूल्य केवळ संरक्षणामध्ये नाही, तर तत्कालीन अर्थव्यवस्थेच्या नियंत्रणातही होते, हे स्पष्ट होते. बोरघाट आज एक संरक्षित स्मारक म्हणून ओळखला जातो, ज्यामुळे राजमाचीचे ऐतिहासिक मूल्य अधिकच वाढते.

मराठा साम्राज्याच्या पदचिन्हे
१७ व्या शतकात, मराठा साम्राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६५७ मध्ये हा किल्ला आदिलशाहीकडून जिंकून घेतला. महाराजांच्या काळात या किल्ल्याचे धोरणात्मक महत्त्व वाढले आणि तो पश्चिम घाटातील संरक्षणाच्या जाळ्याचा एक महत्त्वाचा भाग बनला.
राजमाचीने अनेक सत्तांतरे पाहिली आहेत. छत्रपती शिवाजी महाराजांनंतर, मुघल सम्राट औरंगजेबाने १६८९ ते १७०७ या काळात त्यावर ताबा मिळवला होता. नंतर मराठ्यांनी तो पुन्हा जिंकला आणि १७१३ मध्ये शाहू महाराजांनी तो कानोजी आंग्रे यांच्याकडे सोपवला. १८१८ मध्ये मराठा साम्राज्याचा पाडाव झाल्यावर ब्रिटिशांनी हा किल्ला ताब्यात घेतला. पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धातही या किल्ल्याने अत्यंत मोलाची भूमिका बजावली होती.
स्थापत्य आणि अवशेष
आजही राजमाची किल्ल्यावर प्राचीन तटबंदी, कोसळलेल्या इमारती, भक्कम भिंती, पाण्याच्या टाक्या आणि गुप्त प्रवेशद्वारांचे अवशेष पाहायला मिळतात. किल्ल्यावर पाण्याचे अनेक साठे (Cisterns) आहेत, जे आजही येथील गावकऱ्यांना पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा करतात.
मनरंजन आणि श्रीवर्धन या दोन्ही बालेकिल्ल्यांच्या पायथ्याशी, उधेवाडी गावाजवळ, काळभैरवनाथ मंदिर आहे. हे मंदिर प्राचीन कोकणी स्थापत्यशैलीत बांधलेले असून , ट्रेकर्ससाठी रात्री मुक्काम करण्यासाठी हे एक सुरक्षित ठिकाण आहे. हे सर्व अवशेष मराठा साम्राज्याच्या शौर्याची आणि त्या भव्य भूतकाळाची कहाणी सांगतात.
श्रीवर्धन बालेकिल्ला (उंची सुमारे २७१० फूट ): हा किल्ल्याचा सर्वोच्च बिंदू आहे. येथून उल्हास नदीच्या दरीचे (Ulhas Valley) विहंगम दृश्य दिसते. या माथ्यावरून दूरवरच्या कातळधार धबधब्याचे (Kataldhar waterfall) प्रचंड आणि नयनरम्य दृश्य दिसते, विशेषत: पावसाळ्यात. श्रीवर्धनवर चढताना, खाली उदयसागर तलाव (Udaysagar Lake) आरशासारखा चमकताना दिसतो.
मनरंजन बालेकिल्ला: या किल्ल्याचे स्थापत्य श्रीवर्धनपेक्षा थोडे वेगळे असून ते संरक्षणात्मक बांधणीसाठी प्रसिद्ध आहे. या दोन किल्ल्यांच्या दरम्यानच्या पठारावरून Duke's Nose आणि तुंगार्ली तलावासारख्या परिसरांचे सुंदर दृश्य दिसते. किल्ल्याच्या संकुलात अनेक प्राचीन पाण्याचे साठे (टाकी) आहेत. या टाक्यांतील पाणी आजही स्थानिक गावकरी पिण्यासाठी वापरतात. या जलसाठ्यांचे पावित्र्य राखणे अत्यंत आवश्यक आहे. त्यामुळे, यात पाय टाकणे किंवा पोहणे सक्त निषिद्ध आहे. ट्रेकर्सनी या नियमांचे पालन करणे अपेक्षित आहे.
Like | Comment | Share
Subscribe Now
#Rajmachi #Lonavla #KataldharaWaterfall #ShivneryFORT #Shivnery #शिवनेरी #shivneri #killa #fort #history #NavriSulka #Nashik #NavariPinnacle #MalangFort #ShriMalang #HajiMalang #Gorakhgad #गोरखगड #GorakhgadfFort