İrəvanı rəsmən ermənilərə verən nazirimiz - Ermənilər kürəyindən tapançayla vurdu, farslar basdırdı

Xoyskinin rəhbərliyi dövründə yaşanan ən acı tarixi faktlardan biri də İrəvanın güzəştə gedilməsidir. Amma biz tarixi situasiyanı dəyərləndirməliyik. Cəmi bir neçə ay bundan əvvəl qurulan, təhlükəsizliyi türk ordusundan asılı olan, ordusuz bir hökumət bir çox məsələlərdə çarəsiz idi. Cümhuriyyətin xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən Hacinskiyə yazdığı məktubunda Xoyski bu məsələyə qısa izahat verib:
“Biz ermənilərlə bütün mübahisələrə son qoyduq, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik”.

Xoyski hökumətin qurulma zamanını və hökumətə rəhbərlik etdiyi ayları belə xarakterizə edir:
“Hökumətimiz öylə bir zamada təşəkkül etmişdi ki, bir kənddən o biri kəndə getmək qorxulu idi. Gecə yatanda sabaha çıxmaq ümidi yox idi. Heç kəsin irzi, namusu, canı, malı əmniyyətdə deyildi…

İdarələrin adı varsa da, özü yox idi. Hərə başına beş-on addam yığıb bir hökumət, bir qanun düzəltmiş idi. Güclü olanlar özünü ağa hesab edirlərdi”.

Xosyki hökumətinin istefaya getdiyi gün baş nazirin tarixi çıxışından parça:

“Fəaliyyətimizdə xətalar işləmişiksə də, hər zaman fikrimiz bu olmuşdur: Hökumət çalışmışdır ki, öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin. Biz xahiş edirik ki, nöqsanlarımızı bizə göstərəsiniz, tənqidə ixtiyarınız var və tənqid xeyirli şeydir. Parlamentin əsas vəzifəsi də yol göstərməkdir. Hər nazir öz nəzarətləri barəsində bəyanat verəcəkdir. Hökumətin ixtiyarı bu günə qədər idi. Şimdi isə siz yığıldınız. Hökumət başında parlamentin etimadına müzəhhər və parlamentə istinad edən bir kabinə olmalıdır. Heç bir hökumət parlament açıldıqdan sonra iş başında qalamaz. Ona görə də mən bütün yoldaşlarım tərəfindən xəbər verirəm: hökumət hüzurunuzda istefasını verir”.

Bəzi məlumatlara görə isə Xosyki hökumət üzvlərinin neftlə bağlı qanunsuz əməlləri ilə əlaqədar istefa verib.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Xoyski Tiflisə köçür. O, Tiflisdə də xoş gün görə bilmir. Bir neçə il əvvəl dediyi təhlükə onu Gürcüstanda haqlayır. Tiflisdə İrəvan meydanından keçərkən "Daşnaksütun" partiyasının üzvləri Aram Erkanyan və Misak Qriqoryan ona arxadan atəş açaraq qətlə yetirir.

Hazırkı Tiflis Botanika Bağında yerləşən müsəlman qəbiristanlığında dəfn edilib. Xosykinin dəfnini İran konsulluğu həyata keçirilib.
Dini etiqadına görə Fətəli xan Xoyski müsəlmanı idi. O, rus və Azərbaycan dillərini bilirdi. Lakin F. Xoyskinin Azərbaycan dilində çətinlik çəkərək danışdığı bildirilir.

AXC dövründə F. Xoyskinin bəzi qohumları görkəmli dövlət və inzibati vəzifələri tuturdular. Böyük qardaşı Hüseynqulu Xan Xoyski bir müddət Gəncə qubernatorunun müavini olub. Kiçik qardaşı Rüstəm Xan Xoyski Fətəli xan Xoyskinin hökumətində himayədarlıq naziri olub.
O, islamı qəbul edərək Ceyran xanım adını almış Yevgeniya Vasilevna ilə ailə qurub.
Fətəli xan Xoyskinin üç uşağı olub: qızı Tamara (1902-1990) iki oğlu Murad (1910-1973) və Ənvər (1914-1935)

Qızı Tamara xanım Azərbaycan SSR Kp MK-nın sədri, Azərbaycan maliyyə xalq komissarı və Tacikistan SSR Kommunist Partiyası MK-nın birinci katibi postlarını tutan Mirzə Davud Hüseynova ərə gedib.

Tamara xanımın bolşeviklə evlənməyinin də qəribə tarixcəsi var:

Fətəli xan Tiflisdə qətlə yetiriləndə 18 yaşlı Tamara Xoyski nəyin bahasına olursa-olsun, özünü atasının dəfn mərasiminə çatdırmaq istəyib. O zaman Gürcüstan hələ Sovet işğalına düşməmişdi. Tiflisə getmək üçün Azərbaycan hökumətinin rəsmi icazəsi və xarici pasport tələb olunurdu. Tamara xanım təzəcə yaranmağa başlayan sovet idarələrinə üz tutub və Azərbaycanın Hərbi-İnqilab Komitəsinin sədrinin müavini, 26 yaşlı Mirzə Davud Hüseynovun qəbuluna düşüb.

Mirzə Davud Hüseynov bir müddət sonra Tamara Xoyski ilə evlənib və 17 il birlikdə yaşayıblar. Sonradan hər ikisi Moskvada eyni gündə həbs edilib, eyni həbsxanaya aparılıblar. Mirzə Davud ölümə, Tamara xanım sürgünə göndərilib. Həyatının bir qismi məhbəs və sürgünlərdə keçən Tamara Xoyski 1990-cı ildə Bakıda, tək-tənha yaşadığı birotaqlı mənzildə dünyadan köçüb.

Oğlu Murad Bakıda nəqliyyat idarəsində çalışıb. Kiçik oğlu Ənvər Moskvada 21 yaşında diabet xəstəliyindən əməliyyat olunduqdan sonra narkozdan ayılmayıb.
Bakı şəhərin prospektlərindən biri Fətəli xan Xoyskinin adını daşıyır. Eyni zamanda Şəkidə də adına küçə verilib.
AXC-nin unudulmaz sütunlarından olan Xoyskinin adını daşıyan ən böyük küçə isə Azərbaycan xalqının ürəyindən keçir. Bu küçə nə onun bir zamanlar qorxa-qorxa söz açdığı təhlükəli kənd yollarıdır, nə də güllələndiyi Tiflis küçəsi. Bu küçə hər iki yöndən yaşıl ağaclarla dolu, həmişə bahar fəsli yaşanan küçədir. Bu küçə Xalqımızın böyük kişilər üçün ayrıdığı hafizə guşəsidir.