QYTETËRIMI BIZANTIN NË SHQIPËRI - PROF. AGEMEMNON CALIKAS filolog - paleolog

Jam Agamemnon Tsalikas (Calikas).
Jam filolog-paleolog dhe marr pjesë në këtë takim që bëhet për kulturën (qytetërimin) Bizantin në Shqipëri.
Lidhja ime me kulturën Bizantine të Shqipërisë ka nisur shumë vite më parë, kur rashë në kontakt me koleksionin e dorëshkrimeve që ekzistonin në Arkivin e Shtetit këtu në Tiranë.
Surprizë e madhe për mua, kur pashë që ekzistonin së paku 100 dorëshkrime nga shekulli VI deri në shekullin e XVIII, dorëshkrime në gjuhën greke. Këto dorëshkrime janë kryesisht me përmbajtje fetare (religjioze) me ungjij të ikonografuar me një mënyrë të admirueshme, por edhe dorëshkrime të tjera me fjalime nga Etërit.
Gjithashtu edhe me pjesë të Liturgjisë, që do të thotë se këto dorëshkrime janë përdorur në këtë fushë dhe tregojnë lidhjen e popullsisë, popullit të krishterë në hapësirën e Shqipërisë me qendrën e Bizantit, që ishte Kostandinopoja, por edhe lidhjen e tyre me zona të tjera si për shembull me Epirin etj.
Pra këto dorëshkrime tregojnë lidhjen e ngushtë që kishte populli i Shqipërisë këtu me popujt e tjerë të krishterimit. Dhe kjo është një ndër arritjet më të rëndësishme të diskutimeve, që u zhvilluan në këtë Konferencë.
Dhe hapësira e Shqipërisë është një pikë e rëndësishme komunikimi ndërmjet Kostandinopojës dhe Perëndimit - Romës, Italisë.
Dhe kjo duket përmes artit dekorativ të dorëshkrimeve. Kështu këto shfaqen për herë të parë publikisht me të gjitha këto elementë (të dhëna).
Me rastin e këtyre dorëshkrimeve, Shkenca që merret me to që është Paleografia, kemi konstatuar, që këto dorëshkrime kanë kontribuar shumë në njohjen e marrëdhënieve të njerëzve këtu.
Studimi im nuk ishte thjesht të theksoja disa të dhëna për këto dorëshkrime që gjenden këtu, sepse këto tekste apo libra nuk janë thjesht objekte. Sepse unë e konsideroj gjithmonë që një libër, madje një libër i shenjtë nuk është vetëm lëndë, por edhe frymë, sepse përmban fjalën e Perëndisë, pra përmban fjalën e shenjtë. Kjo do të thotë se neriton të trajtohet në një mënyrë të shenjtë dhe me një mënyrë të ndërgjegjshme që ka të bëjë me psikologjinë dhe psikosintezën e njerëzve.
Pra nuk kemi të bëjmë thjesht vetëm me një objekt, por me njerëz që kanë jetuar, që kanë ofruar shoqërisë këtu në Shqipëri. Pra bëhet fjalë për kohët e shkruesve, autorëve të shkrimeve, që kanë shkruar, koha e fjalëve të shenjta, meqë flasim për Ungjijtë e Shenjtë. Pra të gjithë shkruesit, Etërit e Kishës kalojnë nga duart tona, prekim frytet e punës së tyre, e fjalëve të tyre, e mendimeve të tyre. Dhe kjo na jep mundësinë të jemi transmetues të fjalëve të tyre në të ardhmen.
Dhe një e dhënë tjetër, nga gjithë studimet e paraqitura dhe janë bërë kaq shumë prezantime me epiqendër kisha të shumta të evidentuara prej arkeologëve, tregojnë studime mbi ikonografinë, ikonografimin e kishave, që gradualisht vërtetohet edhe arti që kultivohej në këto hapsira që nga koha bizantine, që nga koha e Justinianit. Dhe të mos harrojmë që kjo hapësirë ishte një ndër më të rëndësishmet, të interesit politik dhe strategjik që nga periudha e perandorit Justinian. Këtë e tregon edhe ekzistenca e Kodikut të Purpurt, i njohur si Kodiku i Purpurtë i Beratit në këtë hapësirë. Ashtu si edhe dorëshkrime të tjera që vijnë nga qendra- Kostandinopoja në një vend të tillë dhe janë dorëshkrime të shkëlqyera, dorëshkrime që nderojnë fjalën e shenjtë. Pra këto dorëshkrime bëhen të njohura për publikun, pavarësisht kombësisë, gjuhës, filozofisë, janë tregues të një qytetërimi që u kultivua, u zhvillua dhe që ekziston dhe do të mbetet në këto hapsira që flasim.

Përktheu: Dhimiter Qosja, teolog
intervistoi Dhjakon Aleksandër Dimroçi
Tiranë, 6 Dhjetor 2025