Bảo tồn, phát huy hát Sọong Cô của dân tộc Sán Dìu

NGHIÊN CỨU, PHỤC HỒI, BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY HÁT SOỌNG CÔ CỦA DÂN TỘC SÁN DÌU TẠI XÃ NAM HOÀ, HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN
Theo số liệu thống kê tổng điều tra dân số năm 2019, dân tộc Sán Dìu ở tỉnh Thái Nguyên có khoảng 5 vạn người, sinh sống ở khắp các huyện, thị trên địa bàn tỉnh. Trong đó, đồng bào cư trú tập trung và đông nhất tại xã Nam Hoà, huyện Đồng Hỷ.
Nam Hòa là một xã trung du miền núi nằm ở phía Đông của huyện Đồng Hỷ, là đơn vị hành chính loại I gồm 22 xóm. Toàn xã có 2.599 hộ gia đình, với 11.550 nhân khẩu. Trên địa bàn xã có 7 dân tộc anh em cùng cộng cư, người Sán Dìu chiếm đa số với 70% dân số toàn xã. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, nhiều nét văn hoá truyền thống đã có nhiều thay đổi, nhưng trong sinh hoạt cộng đồng, người Sán Dìu ở xã Nam Hoà vẫn còn lưu giữ, bảo tồn được nhiều nét văn hóa truyền thống mang đậm bản sắc tộc người, thể hiện qua các nghi lễ trong chu kỳ đời người, phong tục tập quán, lễ hội… đặc biệt là các làn điệu hát Soọng Cô.
Hát Soọng cô là một làn điệu dân ca truyền thống của người Sán Dìu ở Việt Nam nói chung, tỉnh Thái Nguyên nói riêng. Hát Soọng Cô có lịch sử ra đời, phát triển gắn liền với đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt văn hóa, phong tục, tập quán lâu đời của cộng đồng người Sán Dìu. Đây là hình thức hát đối đáp giao duyên của thanh niên nam nữ với những lời thơ trữ tình, giàu tình cảm, là tiếng hát ca ngợi tình yêu đôi lứa để tỏ tình hoặc chúc tụng nhau, thường được hát vào các dịp mừng nhà mới, mừng năm mới, các dịp lễ hội. Sau này, Soọng Cô mới có các bài hát ca ngợi Đảng, ca ngợi công ơn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, công ơn sinh thành của ông bà, cha mẹ…
Hiện nay, xã Nam Hòa có 70% dân số là đồng bào dân tộc Sán Dìu. Bà con dân tộc Sán Dìu nơi đây có nhiều nét văn hóa truyền thống đặc sắc, trong đó hát Soọng Cô được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tuy nhiên, hiện nay số người biết hát và thực hành được các làn điệu Soọng Cô không còn nhiều, chỉ còn thấy ở những người trên 50 tuổi biết hát Soọng Cô đã và đang sinh hoạt trong các Câu lạc bộ, thế hệ trẻ hiện nay hầu như không biết hát.
Theo các nghệ nhân dân tộc Sán Dìu, thì Soọng có nghĩa là hát, còn Cô là ca. Lời ca và giai điệu của Soọng Cô không hề khô cứng mà mềm dẻo đầy sức lan tỏa, diễn tả tâm tư tình cảm của người hát.
Trong mọi tình huống, người hát Soọng Cô cần có sự nhanh trí, tài ứng khẩu dựa trên việc nắm giữ, thuộc lòng rất nhiều ca từ. Trong khi hát, nếu một bên không thuộc những bài hát hoặc không kịp thời ứng tác để đối đáp thì coi như thua cuộc. Do đó, ai cũng cố gắng học thuộc thật nhiều các bài để khi hát đối đáp giao lưu không bị thua cuộc.
Soọng cô là tiếng nói của người lao động nên ngôn ngữ ca từ mộc mạc, dân dã, thể hiện bản chất bình dị, chất phác, hồn nhiên của người nông dân. Soọng cô cũng mang đậm phong cách dân ca qua cách sử dụng ngôn ngữ mang tính ước lệ, ẩn dụ với lối so sánh ví von phổ biến. Tuy Soọng cô chỉ có một làn điệu nhưng nội dung lời ca có 3 phần rõ rệt, đó là gọi, kể và đáp. Phần kể được thể hiện nhiều hơn so với phần gọi và phần đáp, với nhiều nội dung khác nhau, như để giãi bày, thể hiện tâm trạng khát vọng để đạt được yêu cầu ước nguyện, nỗi lòng người hát. Nhịp trong hát Soọng cô ổn định về trường độ, thường sử dụng nhịp 2/4, 4/4, đôi khi nhịp tự do với âm vực không quá lớn, quãng âm luôn kế tiếp nhau đều đều, ít lên bổng xuống trầm đột ngột, ít luyến láy. Đây chính là đặc trưng vốn có để phân biệt Soọng cô với các loại dân ca của các dân tộc khác.