Eredienst Palmzondag 2024 J S Bach O Mensch, bewein' dein' Sünde gross BWV 622

Een van Bachs meest bekende orgel koraalbewerkingen is dat van O Mensch, bewein' dein' Sünde gross BWV 622 uit het Orgelbüchlein. In tegenstelling tot de titel is het een monumentaal boek met tientallen korte koraalbewerkingen, c.q. -voorspelen. Het boek is zowel in Weimar (1708-1717) als in Köthen (1717-1723) gecomponeerd , toen het in 1722 van een officiële titel werd voorzien.
Bach is in zijn Weimarer ambtstijd, als hoforganist en hofmusicus, duidelijk van plan geweest om een speelboek van eigen orgelstukken te maken bestemd voor en om uitgevoerd te worden op alle zon- en feestdagen van het kerkelijke jaar. Het Orgelbüchlein bevat 45 composities, waarbij het Bachs bedoeling was om er 164 bewerkingen in op te nemen. Dit is er echter nooit meer van gekomen.
In Weimar had hoforganist Bach te maken met een sterk gecultiveerd 'kerkpubliek' dat vrijwel dagelijks de plaatselijke hofkapel, de Himmelsburg, voor kerkdiensten bezocht. Het waren leden van de regerende vorstelijke familie Von Sachsen-Weymar en hun hofhouding voor wie kunstzinnige uitingen van zeer hoog artistiek niveau, ook tijdens kerkdiensten, normaliteit was. Dit laat zich aflezen aan zowel de koraalbewerkingen uit het Orgelbüchlein, die door hun doorgaans beknopte vorm de functie van voorspelen voorafgaande aan de samenzang gehad moeten hebben, als ook aan de cantates die Bach pas in later instantie voor de Weimarer hofkapel als hofconcertmeester schreef. Niet valt uit te sluiten dat koraalbewerkingen uit het Orgelbüchlein ook de functie gehad kunnen hebben van intonatiestukken, die dan voorafgaande aan cantate-uitvoeringen weerklonken. Om hierdoor de hofmusici (koor, solisten en orkest) zowel naar de juiste toonsoort van het cantatebegin te leiden als ook om de theologische aard van het centrale kerklied van de betreffende kerkdienst voor iedereen 'duidelijk' te maken.
De titelpagina van het Orgelbüchlein vermeldt: "Orgel-Büchlein Worinne einem anfahenden Organisten Anleitung gegeben wird, auff allerhand Arth einen Choral durchzuführen, anbey auch sich im Pedal studio zu habilitiren, indem in solchen darinne befindlichen Choralen das Pedal gantz obligat tractiret vird. Dem Höchsten Gott allein' zu Ehren, Dem Nechsten, draus sich zu belehren".
De tekst die Bach mogelijk voor ogen kan hebben gehad is die van het 1e couplet, waarin sprake is van moeder Maria: "einer Jungfrau rein und zart", en "er wollt der Mittler werden". Verdere tekst in de tweede helft van het couplet: "Den Toten er das Leben gab und legt dabei all Krankheit ab", bis sich die Zeit herdrange, er für uns geopfert würd, trüg unsrer Sünden schwere Bürd, wohl an dem Kreuze lange (tekst van Matthäus Greitter, 1525).
Het uitvoeringskarakter wordt door Bach zelf aangereikt door er 'Adagio assai' bij te zetten, hetgeen een zeer langzaam tempo betekent, zelfs bij de achtste noten die dan min of meer de teleenheid worden. Aan het slot schrijft hij zelfs Adagissimo voor, nog eens een keer zo langzaam. De versierde cantus firmus met lang uitgewerkte trillers wordt hierdoor vanzelfsprekend vrij en inégal, waarbij de talloze retorische figuren alle tijd dienen te krijgen gehoord te kunnen worden. Alleen zo ontstaat het passende en verhalende affekt van de diepe emotie van verdriet, eenzaamheid, maar ook van troost over het lijden en sterven van Jezus en de zin ervan in het licht van Pasen.
Deze bewerking is veel introverter dan het koor nr. 35 van de Mattheüs Passion dat dezelfde tekst bevat en net vóór de prediking in de dienst in Leipzig een plek kreeg. In de huidige concertuitvoeringen is de preek vervangen door een pauze. Ligt in de passie de nadruk meer op de troost van Christus' lijden en sterven voor de mensheid, de orgelbewerking behandelt als in een aria meer het lijden en sterven zelf, terwijl het troost element tevens in de melodische structuur is verwerkt. Niet in de laatste plaats wordt dit element nog versterkt door de gekozen toonsoort Es-Dur, die van de Heilige Drievuldigheid. In de passie is het E-Dur, de toonsoort van de ernst en smartelijke toewijding, zoals dat in Bachs tijd door meerdere auteurs is benoemd.
De prachtige fluitregisters van het Martini orgel zijn door hun emotionele klank bij uitstek geschikt om het in deze compositie besloten affekt op een passende wijze op de luisteraar over te brengen en hen emotioneel te raken.