Narmada Parikrama A Unique Journey through Nature, Culture, and Spirituality Dr Ajaysinh Chauhan

નર્મદા નદી ભારતની પવિત્ર નદીઓમાંની એક છે. આ નદીનું વિશેષ સ્થાન એ છે કે અહીં સ્નાન કરવાથી નહીં પરંતુ પરિક્રમા કરવાથી પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે એવી માન્યતા છે. પરિક્રમા એટલે નદીના બંને કિનારા પર ચાલીને લગભગ 2600 કિલોમીટરનો પ્રવાસ. આ યાત્રા અમરકંટકથી શરૂ થાય છે, ભરુચ સુધી પહોંચે છે અને પછી વિપરીત કિનારે પાછા ફરવાથી પૂર્ણ થાય છે. આ યાત્રા મહિનાઓ કે વર્ષો સુધી ચાલે છે અને યાત્રાળુઓ માટે માત્ર ધાર્મિક વિધિ નહીં પરંતુ જીવન પરિવર્તનકારી અનુભવ બની જાય છે.

ડૉ. અજયસિંહ ચૌહાણ પોતાના પ્રવચનમાં નર્મદા પરિક્રમાને ત્રણ પરિમાણોમાં સમજાવે છે – આધ્યાત્મિકતા, કુદરત અને સંસ્કૃતિ. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ નર્મદા નદી દેવીરૂપ છે. પુરાણોમાં કહેવામાં આવે છે કે નર્મદા ભગવાન શિવના પરસેવાથી ઉત્પન્ન થઈ છે. એટલે આ નદીની પરિક્રમા કરવી એ દેવી સાથે સતત સંવાદ કરવાનો અનુભવ છે. યાત્રાળુઓ માટે આ યાત્રા આત્મસમર્પણ, સહનશીલતા અને વિનમ્રતા શીખવતી છે. પરિક્રમા દરમિયાન તેઓ સુખસગવડ છોડીને સરળ જીવન જીવતા હોય છે, ગામવાસીઓના સહકાર પર નિર્ભર રહેતા હોય છે અને સતત ધ્યાન, જપ અને મનન કરતા હોય છે. આ રીતે પરિક્રમા માત્ર બહારની યાત્રા નહીં પરંતુ અંદરની યાત્રા પણ બની જાય છે.

કુદરતી પરિમાણમાં નર્મદા નદી એક વિશાળ પર્યાવરણ તંત્ર છે. આ નદી જંગલો, પ્રાણીજીવન અને ખેતીને જીવન આપે છે. પરિક્રમા દરમિયાન યાત્રાળુઓ કુદરતની પરસ્પર નિર્ભરતા અનુભવે છે. તેઓ સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્ત, વરસાદ-ઉનાળો જેવા કુદરતી ચક્ર સાથે તાલમેલ બેસાડે છે. આ યાત્રા તેમને કુદરત સાથે સુમેળમાં જીવવાનું શીખવે છે. સાથે સાથે તેઓ નદીની નાજુકતા પણ અનુભવે છે – જંગલોની કાપણી, પ્રદૂષણ અને ડેમોના પ્રભાવને જોઈને સંરક્ષણની જરૂરિયાત સમજાય છે. ડૉ. ચૌહાણ જણાવે છે કે પરિક્રમા માત્ર ધાર્મિક વિધિ નહીં પરંતુ પર્યાવરણ સંરક્ષણનો સંદેશ પણ આપે છે.

સાંસ્કૃતિક પરિમાણમાં નર્મદા નદીકાંઠે અનેક મંદિરો, આશ્રમો અને ઘાટો છે. દરેક સ્થળે રાજવંશો, સંતો અને પરંપરાની વાર્તાઓ છુપાયેલી છે. નર્મદા ખીણમાં વિવિધ આદિવાસી સમુદાયો વસે છે. તેમની લોકગીતો, નૃત્યો અને વિધિઓ પરિક્રમાને વધુ રંગીન બનાવે છે. નર્મદા માત્ર હિંદુઓ માટે જ નહીં, પરંતુ સુફી દરગાહો, જૈન મંદિરો અને બૌદ્ધ સ્થળો પણ અહીં છે. આ ભારતની બહુવિધ પરંપરાનું પ્રતિબિંબ છે. નર્મદા નદી કવિઓ, ચિત્રકારો અને સંગીતકારો માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત રહી છે. આ રીતે નર્મદા પરિક્રમા સંસ્કૃતિની સતતતા અને બહુવિધતાનો અનુભવ કરાવે છે.

પરિક્રમા દરમિયાન યાત્રાળુઓને અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે. તેઓને ભૂખ, થાક અને હવામાનની કઠિનતાઓનો સામનો કરવો પડે છે. છતાં ગામવાસીઓ યાત્રાળુઓને ભોજન, આશ્રય અને આશીર્વાદ આપે છે. આ ભારતીય ગ્રામ્ય સમાજની ઉદારતા દર્શાવે છે. યાત્રાળુઓ ધીમા ગતિએ ચાલતા હોવાથી તેમને ધ્યાન, જપ અને મનન કરવાનો અવસર મળે છે. આ યાત્રા તેમને આંતરિક શાંતિ અને આધ્યાત્મિક જાગૃતિ આપે છે.

ડૉ. ચૌહાણના પ્રવચનમાંથી સ્પષ્ટ થાય છે કે નર્મદા પરિક્રમા ત્રણેય પરિમાણોનો અનોખો સંગમ છે. કુદરત અને આધ્યાત્મિકતાનો સંગમ, સંસ્કૃતિની સતતતા, વ્યક્તિગત પરિવર્તન અને સામૂહિક જવાબદારી – આ બધું પરિક્રમામાં સમાયેલું છે. આ યાત્રા યાત્રાળુઓને કુદરત સાથે સુમેળ, સંસ્કૃતિનો આદર અને આધ્યાત્મિક વિનમ્રતા શીખવે છે.

આધુનિક સમયમાં નર્મદા પરિક્રમા નવા પડકારોનો સામનો કરે છે. શહેરીકરણ, ડેમોના નિર્માણ અને પર્યાવરણ પ્રદૂષણ નદીની નાજુકતાને અસર કરે છે. છતાં પરિક્રમા યાત્રાળુઓને સંરક્ષણની જરૂરિયાત સમજાવે છે. આ યાત્રા તેમને કુદરત સાથે જોડે છે અને સંસ્કૃતિની મૂળભૂત મૂલ્યોને યાદ અપાવે છે.

અંતમાં કહી શકાય કે નર્મદા પરિક્રમા માત્ર નદીકાંઠે ચાલવાની યાત્રા નથી, પરંતુ આત્માની અંદર ચાલવાની યાત્રા છે. આ યાત્રા યાત્રાળુઓને સહનશીલતા, કરુણા અને પરસ્પર જોડાણનો અનુભવ કરાવે છે. ડૉ. અજયસિંહ ચૌહાણના પ્રવચન મુજબ નર્મદા પરિક્રમા ભક્તિ, પર્યાવરણ અને સંસ્કૃતિનો અનોખો સંગમ છે. આ યાત્રા જીવનને વધુ અર્થપૂર્ણ બનાવે છે અને માનવને કુદરત સાથે સુમેળમાં જીવવાનું શીખવે છે.