نامۀ کاشانی به مصدق در ۲۷ مرداد ۱۳۳۲؛ اصیل یا ساختگی؟

گفت‌وگو با مجید تفرشی
گفت‌وگویی صریح، چالشی و در عین حال دوستانه
خلاصۀ نشست از دیدگاه هوش مصنوعی:
در طول دهه‌های گذشته، روایت‌های متعددی از واقعه ۲۸ مرداد شکل گرفته‌اند که هر یک از زاویه‌ای خاص به تحلیل این رخداد پرداخته‌اند. این روایت‌ها را می‌توان در هفت دسته اصلی جای داد:
روایت سلطنتی (پادشاهی‌خواه یا مشروطه‌خواه)
روایت ملی (طرفداران جبهه ملی و دکتر مصدق)
روایت چپ (حزب توده و گروه‌های منشعب)
روایت مذهبی (طرفداران آیت‌الله کاشانی، فدائیان اسلام، آیت‌الله بروجردی و روایت رسمی جمهوری اسلامی)
روایت بریتانیایی
روایت آمریکایی
روایت شوروی/روسی
تا پیش از انقلاب ۵۷، اختلافات میان این گروه‌ها نسبتاً ملایم‌تر بود و بیشتر بر سر اشتباهات و سوءمحاسبات طرفین بحث می‌شد. اما پس از انقلاب، فضای بحث به سمت اتهام خیانت، وطن‌فروشی و جاسوسی سوق پیدا کرد و هر گروه دیگری را متهم به همکاری با اجانب می‌کرد.

نامه ۲۷ مرداد؛ سندی پرمناقشه
نامه منسوب به کاشانی خطاب به مصدق، یکی از اسناد کلیدی و محل بحث در میان پژوهشگران است. این نامه، که در آن کاشانی نسبت به خطر کودتا هشدار می‌دهد و خواستار اتحاد با مصدق می‌شود، همواره محل تردید و تشکیک بوده است. برخی آن را جعلی و ساخته و پرداخته پس از انقلاب می‌دانند و برخی دیگر بر اصالت آن تأکید دارند.
در دهه ۶۰، مجید تفرشی، مورخ و سندپژوه برجسته، در مقدمه‌ای بر کتاب خاطرات ناصر خان قشقایی، برای نخستین بار به صورت صریح نسبت به اصالت این نامه تشکیک وارد کرد. دلایل او برای این تردید عبارت بودند از:
ادبیات و نثر نامه: برخی عبارات و واژگان به سبک و سیاق کاشانی نمی‌خورد و حتی واژه‌هایی مانند "دزاشیب" به جای "دزاشوب" که در آن زمان رایج‌تر بود، به کار رفته بود.
آورنده نامه: محمد حسن سالمی، نوه دختری آیت‌الله کاشانی، که گفته می‌شد در زمان نگارش نامه در زندان بوده و امکان رساندن نامه به مصدق را نداشته است.
واسطه‌گری ناصر خان قشقایی: در نامه آمده بود که ناصر خان قشقایی به عنوان واسطه برای مذاکره معرفی شده، در حالی که طبق برخی شواهد، او در آن تاریخ در تهران نبوده است.
این تردیدها باعث شد که تفرشی و برخی دیگر از پژوهشگران، نامه را جعلی بدانند و در مقالات و مقدمه‌های خود به این موضوع اشاره کنند.

تحول داوری و مواجهه با شواهد جدید
در سال‌های بعد، تفرشی با محمد حسن سالمی، آورنده نامه، دیدار و گفت‌وگوهای مفصلی انجام داد. سالمی، که پزشک و فردی مؤدب و محترم بود، اسناد و مدارک مرتبط با نامه را در اختیار تفرشی قرار داد و توضیح داد که:
صبح روز ۲۷ مرداد از زندان آزاد شده و نامه را به مصدق رسانده است.
نامه در عکاسی مهتاب لاله‌زار عکس‌برداری شده و نسخه‌هایی از آن پیش از انقلاب در نشریات حزب توده و جبهه ملی منتشر شده است.
خط نامه ممکن است به دست پسران آیت‌الله کاشانی نوشته شده باشد، اما این امر در میان علما رایج بوده و نامه‌ها اغلب توسط محررین نوشته می‌شده است.
این شواهد باعث شد که تفرشی داوری خود را تغییر دهد و به اصالت نامه باور پیدا کند، هرچند همچنان بر این نکته تأکید داشت که تأثیر تاریخی نامه بر روند کودتا و نهضت ملی چندان جدی نبوده است.

نامه کاشانی؛ اتمام حجت یا تلاش برای وفاق؟
در نامه منسوب به کاشانی، او با لحنی گلایه‌آمیز و هشداردهنده، مصدق را به اتحاد دعوت می‌کند و نسبت به خطر کودتا هشدار می‌دهد. اما بسیاری از پژوهشگران معتقدند که این نامه بیش از آنکه تلاشی جدی برای وفاق باشد، نوعی اتمام حجت و ثبت در تاریخ بوده است؛ به گونه‌ای که کاشانی بتواند بعدها ادعا کند که برای جلوگیری از کودتا تلاش کرده است.
از سوی دیگر، پاسخ سرد و کوتاه مصدق به این نامه، نشان‌دهنده بی‌علاقگی او به ادامه همکاری و شاید نوعی خستگی و استیصال در برابر شرایط سیاسی آن زمان بود.

نقد و بررسی اصالت نامه؛ پرسش‌ها و پاسخ‌ها
دلایل تردید در اصالت نامه
داریوش رحمانیان چندین پرسش و نکته درباره اصالت نامه مطرح کرد:
ادبیات و نثر نامه: آیا سبک نگارش و واژگان به قلم آیت‌الله کاشانی می‌خورد؟
زمان ارسال نامه: چرا نامه در روز ۲۷ مرداد و نه زودتر نوشته شد؟
آورنده نامه: چرا یک جوان (حسن سالمی) نامه را رسانده و نه افراد معتبرتر؟
محتوای نامه: آیا نامه واقعاً هدف وفاق داشته یا بیشتر بر اختلافات و اتهامات تأکید کرده است؟

پاسخ‌های مبتنی بر شواهد و اسناد
تفرشی، با تکیه بر گفت‌وگوهای خود با حسن سالمی و بررسی اسناد، به این پرسش‌ها پاسخ داد:
ادبیات نامه: وجود واژگان و عبارات غیرمعمول می‌تواند ناشی از محرر بودن نامه باشد و در میان علما رایج بوده است.
زمان ارسال: شرایط بحرانی و شتاب‌زده روزهای منتهی به کودتا، علت نگارش نامه در روز ۲۷ مرداد بوده است.
آورنده نامه: حسن سالمی، نوه ارشد و معتمد آیت‌الله کاشانی، نقش مهمی در امور شخصی کاشانی داشته و انتخاب او برای رساندن نامه غیرمعمول نبوده است.
محتوا: نامه بیش از آنکه تلاشی جدی برای وفاق باشد، نوعی اتمام حجت و ثبت در تاریخ بوده است تا کاشانی بتواند بعدها ادعا کند که برای جلوگیری از کودتا تلاش کرده است.

5:18 طرح بحث داریوش رحمانیان
10:10 گفتار تفرشی درباره استدلال‌ها در مورد جعل و اصالت نامه و نتیجه‌گیری او
42:19 بیان موارد ابهام و شک‌برانگیز در مورد اصالت نامه توسط رحمانیان
59:52 پاسخ تفرشی
1:10:46 برای ثبت در تاریخ می‌گویم/ روایت تفرشی از سانسور در انتشار سخنرانی‌های کنفرانس دانشگاه آکسفورد به مناسبت 28 مرداد

گفت‌وگو با رضا مختاری اصفهانی در مورد این نامه:
   • نامۀ کاشانی به مصدق در ۲۷ مرداد ۱۳۳۲ و پاس...  

#محمد_مصدق #مصدق #دکتر_مصدق #کاشانی #آیت_الله_کاشانی #ابوالقاسم_کاشانی #28_مرداد #کودتا #محمدرضاپهلوی #محمدرضاشاه #مجید_تفرشی #داریوش_رحمانیان #مردم_نامه #تاریخ_معاصر
1953 Iranian coup d'état
#mardomnameh
‪@mtafreshi‬